B. T. Toshmuhamedov

Litoral fatsiya
Litoral hud u d i dengiz bilan quruqlik orasidagi jo y b o ‘ lib, 
v aq ti-v aq ti b ila n d en g iz su vlari b o stirib keladi (s u v la rn in g
k o 'tarilish -q ay tish vaqtida). Y uqori darajada k o 'tarilish -q ay tish
boMadigan h u d u d la rd a va q irg ‘oq oldi joyini qiyaligi oz b o ‘Isa 
litroal zonaning kengligi 10 kilom ertga yetishi m um kin. M asalan, 
S h im o liy F ran siy an i M o n -S a n -M is h e l k o 'rfazi a tro fid a bu 
hududni kengligi 10 kilom etrni tashkil qiladi. Suvning k o 'tarilish - 
qaytishi k o ‘p boMmagan dengiz havzalarida litoral zo nan i kengligi 
toMqin urilish zonasiga to ‘g ‘ri keladi. Litoral h u d u d larg a suv 
massasini yuqori d arajada gid ro d in am ik harakatchangligi h o sd ir. 
Q irg‘oq oldi k atta boMmagan joy d a ch o'k in d ilarn i h a r xil turliligi 
va tez o 'zg arish i xosdir. Q iyaligi katta boMgan q irg 'o q o ld id a
yirik b o 'lak li jin slar, qiyaligi kam boMgan joy lard a q u m la r va 
alevritlar hosil boMadi.
Litoral zonani o'ziga xosligi suv tubining relyefini murakkabligi
- y o n m a yon n u rash (b u ralib , birikib va y o pishib o 's u v c h i 
o'sim liklar va hayvonlarning izi bo'lgan, yuzasi tekis boMmagan 
qattiq jinslarning borligi) va akkumulativ (har xil bo'lakli ch o'kindilar 
bilan tuzilgan suv osti vallari va gryadalari) formalrni bo'lishi hosdir.
H ayvonot dunyosi o'ziga xos xususiyatlari bilan ajralib tu rad i. 
U lar harak atchan g id rodinam ik hayotga, vaqti-vaqti bilan b o ‘ lib 
turadigan qurg'oqchilikka m oslashgan qalin devorli rako vinalar, 
suvni ostki qism iga birikib yashaydigan, cho 'k in dig a yorib kirib 
ketuvchilar va boshqalar. U lard an tashqari dengiz o rg anizm lari 
ham uchraydi. U lar litoral zonaga tasodifan vaqti-vaqti bilan suvni 
ko'tarilish-qaytish vaqtida olib kelinadi. Litoral hududda vodorosllar 
va m angroviy to 'q ay z o rlar keng rivojlangan. B otqoqlashgan va 
vaqti-vaqti bilan suv bosadigan dengiz oldi pasttekisliklarida va 
mangroviy to'qayzorlarda o'sim lik qoldiqlarini to'plam lari hisobiga 
torfyaniklar hosil boMadi.
Litoral z o n a yotqiziqlariga qiya qatlam li tekstu ra x o sd ir, 
k o 'tarilish - qaytish bilan bogMangan oq im lar c h o 'k in d ila rd a
jelobalar hosil qiladi. C h o 'k in dilarg a sudralib yuruvchi va o 'y ib
kiruvchi h ay vo nlarnin g izlari, to 'lq in la rn in q u rilish b elg ilari,
293

---

c h o 'k in d ila r n i q u ris h id a n h o sil b o 'lg a n d a r z la r , y o m g 'ir
tom chilarning izlari xosdir.