B. T. Toshmuhamedov

Daryo vodiylarida 
va dengiz bo'ylarida suv eroziyasi va 
ak k u m u latsiyasi n atijasid a vujudga kelgan k o 'lla r tarq alg an . 
M a’lumki, daryolar uzoq davr o'tishi bilan o 'z o'zanini o'zgartirib 
turadi. D aryolarning qadim gi (qoldiq) o 'z an id a bir-biridan ajralib 
qolgan ayrim ko'llarni tashkil etishi m um kin. Daryolarning hozirgi 
qayirlarida va qism an quyi qayir usti terassasida — qayir ko'llari 
uchraydi. Lim an ko'llasi daryo bilan dengizning o 'z a ro ta ’siri 
natijasida hosil buladi. Bunda daryolar etagini dengiz suvi bosib, 
so'ng bu joylar dengizdan qum tili orqali ajralib qoladi. Lim an 
ko'llarini Azov va Qora dengiz bo'ylarida ko'plab uchratish mumkin.
8. 
T o g ‘ qulab daryo 
vodiysini to'sib qo'yishi natijasida vujudga 
kelgan ko'llar 
t o ‘g ‘on koMlar 
deb ataladi. P om ir tog'ligidagi Sarez 
kuli va Y ashilko'l — to 'g 'o n ko'ldir. Sarez ko'li 1911-yil tog' 
qulab M u rg 'o b daryosini tusib qo'yishi natijasida hosil bo'lgan. 
Bu ko 'lnin g uzunligi 60 km dan, chuqurligi esa 505 m dan ortadi.
275

---

Sham ol yum shoq jinslarni (m asalan, qum ni) to ‘zitib, uchirib 
ketishidan ham chuqurliklar hosil boMadi. Bu chuqurliklarga suv 
to 'p lan sa — eol koMlar vujudga keladi. Eol koMlar Y er sharining 
choM zonasida keng tarqalgan boMib, ularning suvi yoz vaqtida 
ko‘p bugManishi va yerga singishi natijasida tugab qoladi.
D em ak, koM botiqlari endogen va ekzogen faktorlar natijasida 
vujudga kelar ekan.
KoMlarning vujudga kelishida zonal va azonal faktorlar ishtirok 
etadi. C hunki endogen faktorlar azonal boMsa, ekzogen faktorlar 
zonaldir.
KoMlarning hosil boMishida iqlim ning roli g ‘oyat kattadir, 
chunki quruqlikdagi suvlar, shu ju m lad an koM suvlari ham iqlim 
m ahsulidir. Bundan tashqari, koM botigMni hosil qiluvchi asosiy 
ekzogen faktorlar — m uzlik, o q arsuv , sham ol, iqlim ga bogMiqdir.
Sernam oMkalarda koMlar ayniqsa ko‘pdir, qurg‘oqchil oMka­
larda esa bugManish katta ekanligidan koMlar kam. D em ak, koM- 
lam ing geografik tarqalishida iqlim ju d a katta rol o ‘y nar ekan.
KoMlardagi suv massasi turli yoM bilan paydo boMadi. KoMlar 
asosan yogMnlardan, doim iy vavaqtli daryolardan, ariq-soylardan, 
qism an Y er osti suvlarini kondensatsiyasidan suv oladi. Faqat 
relikt koMlargina bundan m ustasnodir. Relikt koMlar ilgari dunyo 
okeanining bir qismi boMgan va keyingi vaqtlardagina okean va 
dengizlardan ajralib qolgan. Bunga Kaspiy dengiz-koMi yaqqol 
m isol boMa oladi. U ilgari K u m a-M an ich c h o ‘kmasi o ‘rnidagi 
suv yoMi orqali A tlantika okeani dengizlari bilan tutashib turgan.