Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Оқар ва оқмас кўллар. Кўллар сувининг алмашиш характерига кўра оқар ва оқмас кўлларга бўлинади. Суви оқиб чиқадиган кўллар оқар кўллар дейилади. Сув алмашиши яхши бўлгани учун улар оқмас кўлларга нисбатан чучукроқ бўлади. Оқмас кўлларнинг суви ҳавога буғланиш ва Ерга сингиш (фильтрация) йў­ли билан сарф бўлади. Шунинг учун уларнинг суви шўрдир. Бу айниқса иссиқ иқлимли ўлкалар учун хосдир.



Расм 66. Чорбоғ сув омбори.


Оқмас кўлларга Каспий ва Орол кўллари мисолдир. Буларга дарёлар келиб қуйилсада, улардан биронта ҳам дарё оқиб чиқмайди. Зайсан кўлидан Иртиш дарёси, Байкал кўлидан Ангара дарёси, Ладога кўлидан Неман дарёси оқиб чиқкани учун бу кўллар оқар кўллардир.
Кўллардаги тузларнинг таркиби шу кўлларга келиб қуйиладиган дарё ва сойлар суви таркибига боғлиқдир. Оқар сувлар ке­либ қуйиладиган кўлларда кўпроқ натрий, хлор ва сульфат тузлари, камроқ магний ва калий тузлари учрайди. Борли тузлар эса жуда кам учрайди. Тузи таркибига кўра кўлларни шўр тахир, содали ва бор тузли кўлларга бўладилар.
Оқар кўллар ҳам, ўз навбатида икки кичик группага бўлинади: а) сув доим оқиб турадиган ва б) сув вақтинча оқиб чиқадиган кўллар.
Кўл сувининг иссиқлик режими. Кўл суви иссиқликни Қуёшдан, қисман эса кўл тагидаги Ер қатламларидан олади. Бундан ташқари сув буғлари қуюқлашиб, сув томчиларига айланганда ҳам иссиқлик ажралиб чиқади.
Кўллар сув температурасининг йил давомида ҳамда вертикал бўйича ўзгаришига қараб иссик, мўътадил ва совуқ кўлларга бўлинади. Кўлларда иссикликнииг тақсимланиши ҳаво темпе-ратурасидан ташқари, кўл сувининг шўрлигига ва зичлигига ҳам боғлиқдир.
Ю қори ва ўртача кенгликда жойлашган кўлларнинг суви қишда юза қисмларида совуқ бўлиб, пастга томон орта боради.
Расм 67. Чотқол тоғ тизмасидаги Кўк-сув дарёси.
Сув температурасининг вертикал бўйича бундай ўзгариши тескари термик стратификация дейилади. Баҳорда эса кўл сувининг вертикал ўрин алмашинуви кучайиши туфайли температура сув юзасидан чуқур қисмларга томон ўзгармай, деярли бир хил бу-лади. Бу ҳодисага гомотермия дейилади.
Ёзда кўл сувининг юза қисмлари яхши қизийди ва чуқурга тушган сари температура пасая боради. Сув температурасининг бундай ўзгариши тўғри термик стратификация номини олган. Кўл сувида туз жуда кўп бўлса, бу туз, кўл тагига чўкади. Taгидан туз олинадиган Эльтон, Босқунчоқ кўллари бунга мисол бўла олади.