B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

Metakognitiv strategiyalar
– fikrlash strategiyalarini yo‘naltiruvchi, dialektik aqliy 
harakatlarni boshqaruvchi, muayyan tafakkur tuzilmasi. Metakognitiv strategiyalar bilish 
jarayonlarini muvofiqlashtirib, ularni quyidagi aqliy xatti-harakatlarni bajarishga undaydi:
1) amaldagi aqliy strategiyaning asossiz ekanligini va uni yangicha tuzilmasini ishlab chiqish 
zaruratiga ehtiyoj mavjudligini anglash, alternativ, muqobil strategiya ishlab chiqish dialektikasi;
2) amaldagi strategiyaning transformatsiyasi, ya’ni:
a) oldingi eskirgan strategiyaning o‘rniga yangi mohiyatdagisini ishlab chiqish orqali; 
b) aqliy umumlashmalar orqali ikki va undan ortiq strategiyalarni jamlash va h.k. 
Metabilish
intellektual qobiliyatlarni rivojlantirish bilan chambarchas bog‘liq holda 
qaraladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, 
ayniqsa, kattadir. Chunki aql his-tuyg‘ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha 
bo‘lgan jarayonlar o‘sayotgan organizmning taraqqiy etishida ahamiyatlidir. Aqliy rivojlanish fikrning 
kengligida voqealarni har xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda ko‘ra bilish, umumiylashtirish 
qobiliyatida namoyon buladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat 
jarayonida, dastlab muomalada bo‘lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa o‘quv, 
mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - 
yasash jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir 
ko‘rsatadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to‘g‘ri tashkil etish uchun 
ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak.
Maktabgacha ta’lim jarayonida bola buyumlar hamda hodisalar bilan tanishadi, nimanidir bilib 
oladi, ushlab ko‘radi, hidlaydi, tortib ko‘radi, nimagadir quloq soladi. Shu tariqa, uning dunyoqarashi 
shakllanadi. Tevarak-atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari-analizatorlariga ta’sir etadi 
va senzitiv sezgisi hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq-issiq, 
g‘adirbudur, silliq-yaltiroq, xushbo‘y va h.k.ni bilib olishga yordam beradi.
“Hayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va tarbiya ta’sirida tarkib topadi. 
Bolaning hayoli u syujetli o‘yinlar o‘ynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, 
o‘sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bo‘ladi. Ammo boladagi hayol ko‘proq aniq 
vaziyatga bog‘liq bo‘ladi (masalan, qo‘g‘irchoq ko‘rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo‘lsa, biror 
narsani tashiydi va h.k.). 6-7 yoshli bolaning tajribasi ortib, faoliyati murakkablashadi va buning 
natijasida bola hayolida sezilarli o‘zgarish yuz beradi”. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi yosh avlodni 
aqliy tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish 
mohiyati va tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi. Metakognitiv metodlar asosida bolalarni maktabga 
tayyorlashdagi asosiy vazifalar: bolalarda tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlar tizimini, ilmiy 
dunyoqarashni shakllantirish; aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning 
xilma-xil usullarini rivojlantirish; mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat madaniyatini 
rivojlantirish, aqliy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishdan iborat. 
Adabiyotlar: 
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2020 yil uchun 
mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. –T., 2020 yil, 
25 yanvar.