B. R. Nazarov oliy geodeziya

5.11-rasm. I klass nivelirlashda stansiyada o‘lchash sxemasi:

1 – nivelir; 2 – nivelirlash kostillari

Yo‘l bo‘yicha o‘ng tomondagi chiziq o‘ng chiziq, chap to­ mondagisi chap chiziq deyiladi. Yuqori aniqlikda nivelirlashni bajarish uchun yuqori aniq nivelir, bir juft invar reykalari, nive­ lir reykalarini o‘rnatish uchun 4–5 juftdan kam bo‘lmagan nivelir kostillari (temir qoziq) topografik zont va havo haroratini o‘lchab borish uchun termometr kerak bo‘ladi.

Kostillar gruntga juftlikda, bir-biridan 0,5 m dan kam bo‘lmagan oraliqda qoqiladi (5.11-rasm). Qo‘shni juft kostil­ lar orasidagi nivelirlash yo‘li bo‘yicha masofa tekis joyda 100 m gacha olinadi. Tik qiya joylarda bu masofa birmuncha qisqartiri­ lishi mumkin.

Nivelirlash yo‘li bo‘yicha oldindan yerga bir qancha juft kostil­ lar qoqib chiqilsa, nivelirlash ishining unumdorligi oshadi, chun­ ki kostillarni yerda o‘rnatish nivelir stansiyasidagi ishlardan ol­ din olib boriladi.

120

Bundan tashqari, bunday dastur har bir stansiyada nivelirlash­ ning ishonchli nazoratini ta’minlaydi, agarda ehtiyotsizlikdan bi­ rorta kostil o‘rnidan siljitib yuborilsa orqaga faqat bitta stansiyaga­ qaytish kerak bo‘ladi, orqadagi bir juft kostillarni qo‘zg‘almay tur­ ganiga ishonch hosil qilish va ishni davom ettirish imkonini bera­ di. Nivelirlash yo‘llari to‘g‘ri va teskari yo‘nalishlarda o‘tkaziladi, unda bitta trassa bo‘yicha va bir xil tipdagi o‘tish nuqtalaridan o‘tiladi.

Qo‘shni reperlar orasidagi seksiyada to‘g‘ri va teskari nive­ lirlash yo‘llarida stansiyalar soni bir xil va albatta juft olinishi zarur, shunda reykalar tovonlarining nollari teng emaslik xatosi­ dan ozod bo‘linadi.

Stansiyalarda shtativ tik o‘rnatiladi, uning ikkita oyog‘i nive­ lir yo‘li bo‘yicha, uchinchisini esa bir safar o‘ng tomonidan keyin esa chap tomonidan ketma-ketlikda o‘rnatib boriladi.

Shtativ oyoqlarini gruntga qattiq botirib kiritish tavsiya etil­ maydi, mahkamlash vintlari esa qattiq tortilmasligi kerak, aks holda shtativ o‘lchash jarayonida gruntdan siqilib chiqadi. Vizir nurining­ normal uzunligi 50 m ni tashkil etadi. Nivelir o‘rnatilgan joydan reykalar o‘rnatiladigan nuqtalargacha (kostillargacha) masofa metall troscha bilan o‘lchanadi. Nivelirdan reykalargacha masofalar (yelkalar)ning teng emasligi stansiyada 0,5 m dan osh­ masligi kerak.

Bu masofalar farqini nivelirlash seksiyasida yig‘ilib borishi ish davomida to‘g‘rilab boriladi va uning qiymati reperdan – reper­ gacha 1 m dan oshmasligi kerak. Nivelirlash nurining yer sirti qoplamasidan­ balandligi 0,8 m dan kam bo‘lmasligi kerak. Ayrim hollarda nurning uzunligi 25 m dan oshmaganda uning baland­ ligini 0,5 m gacha kamaytirishga ruxsat etiladi.

I klass nivelirlashda stansiyadagi kuzatishlar birga qo‘shish (tutashtirish ) usuli bilan bajariladi, bunda toq nomerli stansiya­ dan juft nomerli stansiyaga, hamda to‘g‘ri yo‘ldan teskari yo‘lga o‘tishda simmetrik o‘lchashlar prinsipiga amal qilinadi.

O_a va O_q lar bilan orqadagi reykani asosiy va qo‘shimcha shka­ lalari bo‘yicha sanoqlarni, O²_a va O² _K bilan esa oldingi reykani asosiy va qo‘shimcha shkalalari bo‘yicha sanoqlarni belgilaymiz.

To‘g‘ri niverlirlash yo‘lining toq nomerli stansiyalarida kuza­ tishlar orqadagi reykadan sanoq olish bilan boshlanadi, juft stan­

121

siyalarda esa oldingi reykadan boshlanadi va ishlar quyidagi das­ tur bo‘yicha amalga oshiriladi

Stansiya:	niverlash	niverlash
	o‘ng chizig‘i	chap chizig‘i
toq