B. R. Nazarov oliy geodeziya

Davlat geodezik tarmog‘ini barpo etishning zaruriy aniqligi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, Yer rasmini va uni gravitatsiya maydonining vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishini mukammal o‘rganish bilan bog‘liq geodeziyani ilmiy muammo va masalalarini yechish uchun davlat asosiy astronomo-geodezik tarmog‘i eng yuqori aniqlikda­ o‘lchash orqali barpo etiladi va muntazam ravishda ta­ komillashtiriladi.

Mamlakat hududini davlat ahamiyatidagi kartalashda bar­ cha klassdagi davlat geodezik tarmoqlarini barpo etish aniqligiga bo‘lgan talab yuqori bo‘ladi, ayniqsa yirik masshtabli topografik syomkalarni bajarishda. Mamlakatimiz hududini bosqichma-bosqich kartalash quyidagi masshtablarda amalga oshiriladi: 1:100 000; 1:50 000; 1:25 000; 1:10 000; 1:5000; 1:2000.

50-yillarda hozirgi MDH ning barcha hududida 1:100 000÷1:250 000 masshtabda kartalash to‘la nihoyasiga yetka­ zilgan. Hozirgi vaqtda 1:10 000 masshtabda hududni kartalash bi­ lan birgalikda zarur bo‘lgan joylarda hududlarni 1:5000 va 1:2000 masshtabdagi topografik syomkalar bilan qoplash ishlari baja­ rilmoqda.

Barcha uchta bosqichga to‘g‘ri keluvchi masshtablarda mam­ lakat hududini bir vaqtda kartalash­

16. 
    ni ta’minlash uchun davlat geodezik
    

tarmog‘ining aniqligi mamlakat hudu­ di bo‘yicha eng yirik, ya’ni 1:2000 masshtabdagi topografik syomka­ ba­

11. 
    jarishga mo‘ljallangan bo‘lishi­ lozim. Topografik kartalarni barpo etish­
    

A	da fotoplanlarni	tuzish uchun be­
	^B vosita geodezik	asos	bo‘lib,	belgilar
	(opoznaklar) xizmat		qiladi,	ularning

holati (koordinatalari) yaqin punkt­ larga nisbatan aniqlangan bo‘lishi lozim, masalan, A, B davlat geodezik

28

tarmog‘i joylarda ABK zichlashtirish tarmog‘ini barpo etish bilan va KP syomka yo‘llarini o‘tkazish orqali amalga oshiriladi (3.2-rasm).


3.3-jadval

Ko‘rsatkich	1:25000	1:10000	1:5000	1:2000	1:1000
Kartaning grafik aniqligi, m	5.0	2.0	1.0	0.4	0.2
Qo‘shni punktlar orasidagi
tomonlar uzunligining chek­
li xatosi mS, m	1.25	0.50	0.25	0.10	0.05

Davlat geodezik tarmog‘idagi qo‘shni joylashgan A va B punkt­ larning tomonlari uzunligi s ni aniqlash zaruriy aniqligini hisob­

lashda P belgi koordinatasini aniqlash m_P xatosi va uni fotoplanga tushirish m_T, xatoliklarni birgalikdagi ta’siri grafik aniqlik m≤0,2

39. 
    chegarasidan chiqmasligi lozim. Teng ta’sir etish prinsipiga rioya qilgan holda yozamiz
    

mP  mT ≤	m	.	(3.5)
	2

KP syomka asos yo‘lini o‘tkazishda K nuqtaning koordinatasi boshlang‘ich nuqta bo‘lganligi uchun ^mP/₂ dan katta bo‘lmagan m_K xatolik bilan aniqlanishi lozim, tayanch tarmoqni A punkti­ ning koordinatasi boshlang‘ich bo‘lib, K nuqtaning koordina­ tasini aniqlaganda ^mP/₂ dan katta bo‘lmagan m_A xatolik bilan aniqlanadi­. Boshqacha so‘z bilan aytganda P belgi koordinatasini aniqlash m_P xatosi (3.5) miqdordan oshmasligi uchun quyidagi­ shartga rioya qilish zarur:

mA ≤ mK /2va mK ≤ mP /2.

(3.6)

(3.5) va (3.6) ifodalarni hisobga olib, m_A = m_B deb qabul qilib, davlat geodezik tarmog‘ining qo‘shni joylashgan punktlari orasidagi­ S = AB tomon uzunligini aniqlash m_S o‘rta kvadratik xa­ tosining chekli miqdorini topamiz:

mS  mAB  m A 2 ≤ 0, 25 mM ,

(3.7)

bu yerda: m – fotoplan yoki kartaning grafik aniqligi;

29

M – topografik karta masshtabining maxraji; (3.7) formu­ la taxminiy, ammo amaliyotda tasdiqlanuvchi yetarli natijalarni beradi. Kartada m=0,2 mm deb qabul qilib, (3.7) formula orqa­ li, turli masshtabda topografik syomka qilishida davlat geodezik tarmog‘ining o‘zaro qo‘shni joylashgan punktlar orasidagi S tomon­ lar uzunliklarining m_S xatosini hisoblash mumkin (3.3-jadval).


Davlat geodezik tarmog‘ini barpo etishning asosiy usullari.

Davlat geodezik tarmoqlarini barpo etishning asosiy usullari triangulyatsiya, poligonometriya va trilateratsiya hisoblanadi. Har bir konkret holatda u yoki bu usulni tanlash to‘rni barpo etish ta­ lab etilgan aniqlik va iqtisodiy samaradorligi bilan aniqlanadi.

Triangulyatsiya usuli. Triangulyatsiya usuli birinchi marta gol­ landiyalik olim Snellius tomonidan taklif etilgan deb hisoblanadi. Bu usul barcha mamlakatlarda keng qo‘llaniladi. Usulning mohi­ yati quyidagidan iborat. Joyning eng baland nuqtalarida uchbur­ chaklar sistemasi tashkil etadigan geodezik punktlar mahkam­ lanadi (3.3-rasm). Bu tarmoqda A boshlang‘ich punktining koordinatalari aniqlanadi, har bir uchburchakda gorizontal bur­ chaklar o‘lchanadi, hamda bazis tomon uzunligi «b» va bazis to­ mon azimuti «α» o‘lchanadi, bu o‘z navbatida tarmoqni massh­ tablaydi va azimut bo‘yicha oriyentirlaydi.

Triangulyatsiya tarmog‘i alohida uchburchaklar qatori, uch­ burchaklar qatori sistemasi hamda yaxlit uchburchaklar to‘ri ras­ mida barpo etilishi mumkin. Triangulyatsiya tarmog‘ining ele­ mentlari sifatida nafaqat uchburchaklar, undan murakkabroq rasmlar geodezik to‘rtburchaklar va markaziy sistemalar ham xiz­ mat qilishi mumkin.

		E
B		D α
b			^γA β1					βk	D
	b2					β2	β3		γB
^1 α1		α2	A		1			K
						2
		E					3		B
A
3.3-rasm. Triangulyatsiya tarmog‘i				3.4-rasm. Poligonometriya yo‘li.

30

Triangulyatsiya usulining asosiy afzalligi uning operativligi va turli fizik-geografik sharoitlarda qo‘llash imkoniyati borligidadir; tarmoqdagi ko‘p sonli ortiq o‘lchashlar, barcha o‘lchangan miq­ dorlarni bevosita dalada nazorat qilish imkonini beradi; tarmoq­ da qo‘shni joylashgan, ayniqsa uzluksiz punktlarning o‘zaro ho­ lati yuqori aniqlikda aniqlanadi.

Davlat geodezik tarmoqlarini barpo etishda triangulyatsiya usuli eng ko‘p qo‘llaniladi.

Poligonometriya usuli. Bu usul anchadan buyon ma’lum, am­ mo uni davlat geodezik tarmoqlarini barpo etishda qo‘llash invar simlar yordamida chiziqli o‘lchashlarni bajarilishi murakkabli­ gi tufayli yaqingacha foydalanmay kelindi. Taxminan XX asrning 60-yillaridan boshlab, geodezik ishlab chiqarishga aniq sveto-ra­ diodalnomerlarning joriy qilinishi poligonometriya usulini rivoj­ lantirdi va geodezik tarmoqlarni barpo etishda keng qo‘llanila boshlandi. Bu usulning mohiyati quyidagidan iborat. Joyda cho‘zilgan yakka yo‘l (3.4-rasm) yoki kesishuvchi yo‘llar sistema­ si rasmidagi yaxlit tarmoqni tashkil etuvchi geodezik punktlar mahkamlanadi. Yo‘lning qo‘shni punktlari orasida S_i tomonlar uzunligi, punktlarda esa burilish burchaklari o‘lchanadi. Poligo­ nometriya yo‘llarni azimutal oriyentirlash birlashuvchi γ burchak­ lar o‘lchangan holda uning oxirgi punktlarida aniqlanuvchi yoki beriluvchi azimutlar yordamida amalga oshiriladi. Ba’zan yuqori klass aniqlikdagi geodezik tarmoqlarning koordinatalari ma’lum punktlari orasida poligonometrik yo‘llar o‘tkaziladi.

Qator hollarda poligonometriya usuli, masalan, aholi yashay­ digan joylarda, yirik shaharlar hududida va o‘rmonzorlarda trian­ gulyatsiya usuliga qaraganda qulay va iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi, sababi triangulyatsiya punktlarida poligonometri­ ya punktlariga qaraganda baland geodezik belgilar o‘rnatib, ko‘p sonli punktlar orasida to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rinishni ta’minlash lo­ zim bo‘ladi. Geodezik belgilarni qurish geodezik tarmoqlarni barpo etishda eng qimmat turuvchi ish turi hisoblanadi va u bar­ cha xarajatlarning o‘rtacha 50–60% ni tashkil qiladi.

Poligonometriya usulida ham o‘ziga yarasha kamchiliklar mavjud, ular quyidagilardan iborat:

– poligonometriya tarmog‘i, ayniqsa yakka yo‘llari, triangu­ lyatsiya qatori yoki tarmog‘iga qaraganda geometrik jihatdan an­

31

cha past hisoblanadi, poligonometriyada punktlar orasida geo­ metrik bog‘liqliklar soni triangulyatsiyaga qaraganda ancha kam (ikkala holatda ham punktlar soni bir xil bo‘lishiga qaramasdan); – ortiqcha o‘lchashlar soni (shartli tenglamalar soni) trian­ gulyatsiyaga qaraganda poligonometriyada ancha kam, shu sa­ babli teng sharoitlarda poligonometriya tarmog‘i triangulyatsiya­

ga qaraganda aniqligi ancha kichik bo‘lishiga olib keladi;

– poligonometriyada daladagi o‘lchashlarning nazorati trian­ gulyatsiyaga qaraganda ancha kam, punktlar soni triangulyatsiya teng bo‘lishiga qaramasdan poligonometriyada shartli tenglama­ lar soni kam.

Yuqoridagi kamchiliklardan aytishimiz mumkinki, yu­ qori klass aniqlikda geodezik tarmoqlarni barpo etishda poligo­ nometriya usulining imkoniyati triangulyatsiyaga qaraganda che­ garalangan.

O‘lchash ishlarida tayanch punktlariga nisbatan past bo‘lgan klassdagi geodezik­ tarmoqlarni barpo etishda ayniqsa sveto va radiodalnomerlardan foydalanilganda poligonometriya usulining operativligi kuchlidir.