B mengliyev, G. Tojiyeva

                
                                                                                LEKSEMALAR 
 
 
                   O`ZGARUVCHILAR+                                                                                     O`ZGARMASLAR 0  
               sonlanuvchi-ot,                                                                                            ko`makchi, bog'lovchi, yuklama, 
              darajalanuvchi-sifat,                                                                                              ravish, undov, so`z-gap.     
              tartiblanuvchi-son,               
              nisbatlanuvchi-fe‟l                
  
      Ushbu tasnifdan  ishora  so`zlar va taqlidlar o`rin olmagan. Chunki  olmoshlarga  o`zlari  ishora qilib kela oladigan barcha 
leksema  guruhlarining  morfologik  kategoriyalari  ham,  sintaktik  vazifalari  ham  xosdir.  Bu  isbot  talab  qilmas  holatdir:  ot-olmoshlar  son 
kategoryasiga    (kim-kimlar);  fe‟l-olmoshlar  nisbat  kategoriyasiga  (shunday  qilishdi);  son-olmoshlar:  tartib  kategoryasiga  (necha  - 
nehanchi); sifat-olmoshlar daraja  kategoriyasiga (shunday-shundayroq) ega. Taqlidlarning   esa   o`ziga    xos    tasniflovchi  morfologik  
kategoriyasi  yo`q.    Biroq  ular  o`zgarmas  so`zlar  ham  emas.  Taqlidlarning    morfologik    kategoriyalarga    ega    bo`lishi  ularning  gapda  
qanday  bo`lak  bo`lib  kelishi bilan bog'liq. Professor H.Ne‟matov o`zining "Функциональная морфология тюркоязычных памятников 
XI – XII веков" nomli kitobida taqlidlarda leksemalarning ajralmagan "embrion - diffus  holati" o`z  aksini topganligini qayd etadi  [3,192;].      
Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan, ularning nutqda boshqa leksemalar bilan  bog`lana  olish  yoki bog'lana olmasligi, 
gap  bo`lagi bo`lib  kela   olishi   yoki   kela olmasligi   kabi xususiyatlar o`z   aksini  topadi.  Sintaktik tasnifga  ko`ra leksemalarni uch 
tipga ajratamiz: 
     1. Gap bo`lib keladiganlar – undov, modal, tasdiq va inkor, taklif  so`z – gaplar. 
     2.Gap bo`lagi bolib keladiganlar – hamma mustaqil so`zlar–fe‟l, ot, sifat, son, ravish, taqlidlar, ishora so`z – olmoshlar. 
     3.Sintaktik aloqa vositasi bo`lib keladiganlar–ko`makchi, bog'lovchi, yuklama. 

---

 
74 
     So`z-gaplar nutqda  boshqa so`zlar bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, o`zi mustaqil gap bo`lib kela  olish  qobiliyatiga ega,  
ya‟ni ajralish xususiyatiga ega. Mustaqil va yordamchi so`zlar esa   bog'lanish  xususiyatiga  ega  bo`lib,  bulardan yordamchilar gapda 
alohida  bo`lak  bo`lib  kela  olmaydi,  ammo  sintaktik  jihatdan  bog'lash  vazifasini  bajaradi.  Mustaqil  so`zlar  esa  mustaqil  ravishda 
"muchalanadi",  ya'ni  gap  bo`lagi bo`lib  keladi. 
     Bizningcha,  quyidagi  jadvalda  leksemalarning  serqirralik  xususiyatini,  ya‟ni      ularning    ma‟noviy,    sintaktik,    morfologik 
belgilarini umumlashtirish mumkin: