1.Fe‟l. 7. Olmosh
2.Ot. 8. Ko`makchi
3. Sifat. 9. Bog'lovchi
4. Son. 10.Yuklama
5. Ravish. 11.So`z- gaplar (undov,modal,tasdiq
6. Taqlid so`z va inkor,taklif so`z-gaplar)
7-sinf darsligida so`z-gaplar, ularning ko`rinishlari haqida batafsil ma‟lumot berilgan. Tasdiq-inkor ma‟nosini
ifodalaydigan so`zlar (asosan, ha, yo`q, xo`p, xo`sh) tilshunosligimizda, ko`pincha, modallar tarkibida o`rganilib kelingan. Hozirgi
tilshunoslikda esa ularning ma‟noviy xususiyatlari hisobga olingan holda alohida guruhga ajratilgan. Taklif so`z-gaplar guruhiga
qo`llanilishi tana a‟zolarining maxsus harakatlari bilan uzviy bog'liq bo`lgan Ma, Mang, Qani, Xo`sh?, Marhamat kabi so`zlar
kiritilgan. So`z-gaplarning asosiy xususiyati, ya‟ni ularning kesimlik shakli qo`shimchalarini mutlaqo qabul qila olmasligi izohlab
berilgan.
So`z turkumlarning miqdori, ularning belgilari tarixiy o`zgaruvchan bo`lib, turli sistemalardagi tillardagina emas, qarindosh
tillarda ham turlichadir. Shunga qaramay bir tildagi so`z turkumlarning miqdori bo`yicha ham olimlar orasida turli qarashlar, tasniflar
mavjud. Masalan, hozirgi rus tilidagi so`z turkumlarining miqdori haqida shunday tasnif mavjud: ko`pchilik olimlar so`z turkumini o`nta
deb hisoblaydilar. Bular: ot (имя существительное), fe‟l (глаголы), sifat (имя прилагательное), ravish (наречие), son (имя
числительное), bog`lovchi (союзы), predloglar, undov (междометные слова), yuklama (частицы).
Hozirgi ingliz tilidagi so`z turkumlarining soni ham turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi: ba‟zilari o`nta deb ko`rsatsa
(ot(noun), sifat (adjectives), son (numeratives), olmosh (pronouns), fe‟l (verbs), ravish (adverbs), predlog, artikl va yuklama
(conjunctions), ba‟zilari o`n to`rtta deydilar: yuqoridagilarga qo`shimcha ravishda modal so`zlar, holat kategoriyasi, undovlar, javob
so`zlar kiritiladi.
Hind-yevropa tillariga kiruvchi tojik tilida ham so`z turkumlari quyidagicha tasniflanadi: ot: дафтар, духтар, хона; sifat: нав,
калон, калонтар, сурх, сурхтар; son: як, даҳ, бист; olmoshlar: ман мо, ту, шумо, ў, онҳо, ин; fe‟l: кардан, рафтан, истодан;
ravishlar: муваққатан, ҳоло, тозон-тозон; predloglar: ба, дар, аз, барои; bog`lovchilar: ва, ҳам, чунки, зеро, бо ин ки; yuklamalar: -
ми, - а, - ку, не; undov so`zlar: оҳ! офарин! вой! э вой!
Xulosa qilib aytish mumkinki, keyingi yillardagi ona tili tizimidagi qator yangiliklar, tajribalar, ilmiy xulosalar umumiy o`rta ta‟lim
dastur va darsliklarida ham o`z ifodasini topgan.
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va tohshiriqlar:
1. Tasnif nima? Uning mohiyatini nima tashkil qiladi?
2. Leksemalarning qaysi qirralari orqali tasniflar hosil qilish mumkin?
3. Ma‟noviy belgisiga ko`ra so`zlar qanday turkumlanadi?
4. Leksemalar morfologik tasnifga ko`ra necha tipga ajratiladi? Ular qaysilar? Har birini izohlang.
5. Leksemalar sintaktik tasnifida ko`proq ularning qaysi jihatlari inobatga olinadi?
6. O`zbek tilshunosligida fe‟l so`z turkumining tutgan o`rni haqida qanday tushunchangiz bor?
7. Nima uchun olmosh taqlidlardan so`ng o`rganiladi?
8. So`z-gaplarnining qanday ko`rinishlari bor?
9. Taqlidlar nima uchun mustaqil so`z turkumlari qatoridan o`rin olgan?
Do'stlaringiz bilan baham: |