B mengliyev, G. Tojiyeva

№ 
Leksema turlari  Ma‟noviy 
Sintaktik 
Morfologik 
Izoh (ajralish-
ning asosiy 
belgisi) 
1 
Fe‟l 
Harakat- 
holatni 
nomlash 
asosida 
atash 
mustaqil 
leksemalari  
Cheklanmagan 
muchalanuvchi- 
lik (gap bo`lagi bo`lib 
kelishi) 
Nisbatlanuv-chi 
o`zgaruvchi 
(yozmoq-yozildi) 
Morfologik 
va 
ma‟noviy 
2 
Ot 
Predmet 
va 
predmetlikni  nomlash 
orqali  atash  mustaqil 
leksemalari 
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-lik  
Sonlanuvchi 
o`zgaruvchi 
(kitob-kitoblar) 
Morfologik 
va 
ma‟noviy 
3 
Sifat 
Belgini 
nomlash 
asosida 
atash 
mustaqil leksemalari  
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-  
lik  
Darajalanuv-chi 
o`zgaruvchi 
(yaxshi- yaxshi  -
roq) 
Morfologik 
va 
ma‟noviy 
4 
Son 
Miqdorni 
nomlash 
asosida 
atash 
mustaqil leksemalari      
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-lik  
Tartiblanuv-chi 
o`zgaruvchi 
(bir-
birinchi) 
Morfologik 
va 
ma‟noviy 
5 
Ravish 
O`rin,  payt,  tarz-tusni 
nomlash 
asosida 
atash 
mustaqil 
leksemalari 
Cheklangan 
muchalanuvchi-lik 
O`zgarmas-lik 
Morfologik 
va 
sintaktik 
6 
Taqlid 
Tovush 
yoki 
ko`rinishga 
taqlid 
leksemalari 
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-lik  
- 
Ma‟noviy 
7 
Ishoralar 
(olmosh-lar) 
Ishora 
mustaqil 
leksemalari 
- 
- 
Ma‟noviy 
8 
Ko`mak-chi 
 
So`zni 
so`zga 
tobelantiruvchi 
muchalanmas leksemalar 
O`zgarmas-lik 
Sintaktik 
9 
Bog`lov-chi 
 
So`zni va gapni bog‟lovchi  
muchalanmas leksemalar   
O`zgarmas-lik 
Sintaktik 
10 
Yuklama  Ta‟kid 
Muchalanmaslik 
O`zgarmas-lik 
Ma‟noviy 
 
11 
Modal 
Munosabatni 
nomlash 
asosida 
atash leksemalari 
Ajraluvchilik 
(gap 
bo`laklari 
bilan 
munosabatga kirishmaydi) 
O`zgarmas-lik 
Ma‟noviy 
va 
sintaktik 
12 
Undov 
His-hayajonni 
tasvirlash leksemalari 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-lik 
Ma‟noviy 
va 
sintaktik 
13 
Tasdiq  va  inkor 
so`zlar 
Tasdiq-inkor ma‟nosi 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-lik 
Ma‟noviy 
va 
sintaktik 
1
4 
Taklif so`zlar 
Tasdiq  ma‟nosi 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-lik 
Ma‟noviy 
va 
sintaktik 
 
     
DTSga  asoslangan    ona    tili    o`quv  dasturi  va  darsliklarida  ham  o`zbek  tili    qurilishi    talqinida    qator    yangiliklar   
ko`zga tashlanadi:      
    1. Olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe‟l, ravish, taqlidiy so`z,  undov  gap  va,  hatto, matnni almashtira olish, ularga 
ishora etish xususiyati   hisobga   olingan   holda  ularni  o`rganish   fe‟l,  ravish,  taqlidiy  so`zlardan keyinga ko`chirilgan   va   ular   
ishora   so`zlar   sifatida izohlanilgan. 
     2. Dasturda  bir  so`z  turkumidan  ikkinchi   bir   so`z  turkumiga o`tish  talqini  rus tili grammatikasidan ko`chirilgan hodisa 
sifatida  baholanadi  (“Yaxshi  bola   yaxshi   o`qiydi”; “Mardona yigit  mardona  gapiradi”  kabi  gaplarda  yaxshi va mardona so`zlari   
birinchi      birikmada      sifat      deb,  ikkinchi  birikmada  esa  ravish    deb  bahslanadi).    Darslikda    ravish    so`z    turkumining  xususiyatlari  
o`rganilar    ekan,    uning  morfologik  kategoriyalarni,  so`z    o`zgartiruvchi  qo`shimchalarni  qabul  qila  olmasligi    asosiy    belgisi    qilib 
ko`rsatilgan.    Ravishlarning  morfologik    jihatdan    o`zgarmas    ekanligi      qator      misollarda  (tasodifan,  birga,  qasddan,  o`zbekona, 
haqiqatan)  aniqlab berilgan. Ravishlarning sintaktik vazifasi ularning aniqlovchi bo`lib kela olishi bilan kengaytirilgan. 

---

 
75 
     3.  Egalik,  kelishik  qo`shimchalari  faqat  otlar  va  otlarni  almashtirishga  xizmat    qiladigan    olmoshlar    bilan      birikadi,  degan 
g'ayriilmiy    talqin   dasturdan   o`rin   olmagan. Grammatikadagi otlashuv hodisasi  "ma‟no  torayishi"  mavzusi doirasida izohlangan. 
     4.  So`z    turkumlarini    o`rganishda      ularning      asosiy  ma‟noviy,  morfologik,    sintaktik  xususiyatlari  hisobga  olingan  holda, 
amaldagi dastur  va  darsliklarimizdan  farqli  o`laroq quyidagicha joylashtirilgan: