B mengliyev, G. Tojiyeva

1.  Singarmonizm.  Bu  hodisada  unli  va  undoshlarning  o`zgarishi  farqlanadi.  Unlilarning  nutq  jarayonida  o`zgarishi 
singarmonizm deyiladi. Singarmonizm unlilarning moslashishi, uyg`unligi demakdir. Singarmonizm faqat turkiy tillarga xosdir. Uning ikki 
asosiy ko`rinishi mavjud: 
a) til garmoniyasi; 
b) lab garmoniyasi. 
Til garmoniyasida unli tovushlar yumshoqlik va qattiqlik, til oldilik yoki til orqalik jihatdan bir-biriga moslashadi. Masalan, qalam 
so`zidagi  [q]  undoshi  chuqur  til  orqa  undoshi  bo`lganligi  bois,  birinchi  bo`g`indagi  [a]  unlisi  ham  til  orqalik  xususiyatiga  ega  bo`ladi. 
Buning natijasida esa keyingi bo`g`inda [a] tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo`ladi. Demak, birinchi [a] unlisi [q] undoshiga, 
keyingi bo`g`indagi [a] esa oldingi bo`g`indagi [a] unlisiga moslashadi.  
Lab  garmoniyasida  unlilarning  moslashishi  ikki  tomonlama  bo`ladi.  Bunda  unlilar  ham  til  oldi  -  til  orqalik  jihatidan,  ham 
lablanganlik- lablanmaganlik jihatidan o`zaro, shuningdek, undoshlarga ham moslashadi. Bunga ko`ra, so`z boshidagi unli lablangan til 
oldi unlisi bo`lsa, so`z oxirida ham lablangan til oldi unlisi keladi. So`z boshidagi unli lablangan til orqa unlisi bo`lsa, so`z oxiridagi unli 
ham lablangan til orqa unlisi bo`ladi. Masalan, boshqird, sog`in, bo`g`in so`zlaridagi kabi. 
2. Assimilyatsiya.   Nutq tovushlari qator kelganda ba’zan bir-biriga ta’sir qilib, biri ikkinchisini o`ziga moslashtiradi. Nutqdagi 
bunday hodisa assimilyatsiya deyiladi. Assimilyatsiya ikki xil bo`ladi: progressiv assimilyatsiya va regressiv assimilyatsiya. Agar oldingi 
tovush keyingi tovushni o`ziga o`xshatsa, moslashtirsa,  progressiv assimilyatsiya yuz beradi:  ket+di=ketti, ayt+di=aytti, ot+dan=ottan, 
yurak+ga=yurakka.  
Keyingi  tovush  oldingi  tovushga  ta’sir  qilib,  uni  o`ziga  o`xshatsa,  moslashtirsa,  regressiv  assimilyatsiya  yuz  beradi: 
yigit+cha=yigichcha, yoz+sin=yossin, uch+so`m=usso`m, tuz+sin=tussin. 
   Rus  tilida  отдать  so`zi  oддать  tarzida  talaffuz  etiladi.  Bu  ham  regressiv  assimilyatsiyaga  misol  bo`ladi.  Regressiv 
assimilyatsiya odatda progressiv assimilyatsiyaga nisban nutqda kamroq uchraydi. Chunki assimilyatsiyaning bu turida keyingi tovush 

---

 
45 
oldingi tovushni o`ziga moslashtiradi. Demak, talaffuz jarayoni boshlanmasdan burun so`zining talaffuz texnologiyasi haqidagi tasavvur 
ham hosil bo`lmog`i lozim.  
Assimilyatsiya to`liq va qisman bo`lishi mumkin. 
To`liq  assimilyatsiyada  bir  tovush  ikkinchi  tovushga  aynan    moslashadi  va  to`lig`icha  uning  tusiga  kiradi.  Yuqorida  keltirilgan 
so`zlarning hammasi to`liq assimilyatsiyaga misol bo`ladi. Qisman assimilyatsiyada nutq tovushlaridan biri ikkinchisini biror tomondan 
qisman  o`xshatadi    (moslashtiradi):  osh+ga-oshka,  ish+ga-ishka  so`zlarida  jo`nalish  kelishigidagi  [g]  tovushi  oldingi  [sh]  tovushining 
ta’sirida [k] tovushiga aylanmoqda. Bu so`zda qisman assimilyatsiya yuzaga kelmoqda,  ya’ni [g] jarangli tovushi o`zidan oldingi [sh] 
tovushiga  faqat  bir  tomonlama  –  jarangsizlanish  tomonidan  o`xshamoqda,  xolos,  lekin  to`liq  uning  tusiga  kirgan  emas.  [Uchta] 
leksemasining  ushta, [pochta]  leksemasining  poshta  deb talaffuz qilinishi ham shu hodisaga misol bo`la oladi.  Rus tilidagi  кaробкa, 
вoдкa: inglizcha: goods, cats so`zlarida ham shu turdagi assimilyatsiya mavjud.