B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

Nazorat savollari 
1. Tadqiqot elementlari deganda nimani tushunasiz? 
2. Variant deganda nimani tushunasiz? 
3. Delyanka degani nima? 
4. Himoya maydoni degani nima? 
5. Takrorlanish (qaytariqlar) deganda nimani tushunasiz? 
6. Nazorat varianti deb nimaga aytiladi? 
7. Tajriba sxemasi nima? 
8. Standart variant deb nimaga aytiladi? 
 
 
 
 

---

26 
O‘SIMLIKSHUNOSLIKDA ILMIY TADQIQOT USULLARI VA 
FANNING NAZARIY ASOSLARI 
Agronomiya - kompleks fandir. Bu fan o‗simliklarni etishtirish 
agrotexnikasi va qishloq xo‗jalik mahsulotlarining hosildorligini oshirish 
va uning sifatini yaxshilashni nazariy asoslarini ishlab chiqadi. Ushbu 
muammoni hal qilishning asosiy omillari bo‗lib, doimiy ravishda ilmiy 
bilimlarni oshirib borish, ya‘ni qishloq xo‗jalik ekinlarining yangi 
navlarini etishtirish, navlarni o‗ziga xos bo‗lgan yangi agrotexnik 
tadbirlarini ishlab chiqishlar hisoblanadi. Bular esa o‗z yo‗lida ilmiy 
tekshirish ishlarini amalga oshirish, madaniy ekinlarining biologiyasini, 
hayot faktorlariga talabini aniq sharoit uchun mos holda ishlab chiqarishlar 
orqali amalga oshirildi.
Ilmiy tekshirish ishlari hamma fanlarda ham nazariy yoki amaliy yo‗l 
bilan hayotning qonuniyatlarini tushuntirib beradi. Ilmiy agronomiyani 
o‗rganish uchun oldiga qo‗yilgan masalalarning murakkabligiga nazariya 
bilan amaliyotni ajratish uchun imkon beradi. Olib borilgan kuzatishlar, 
tajribalar va shu nazariyalar asosida olib borilgan eksperimentning 
natijalarini umumlashtirish ilmiy nazariyaning asosi bo‗lib hisoblanadi. 
Ilmiy agronomiya- nazariy asoslarini ishlab chiqishda va qishloq 
xo‗jalik o‗simliklaridan yuqori hosil olishda asosan ikki xil ilmiy 
kuzatishlarni asos qilib oladi. 
1. Kuzatish. 
2. Eksperiment (tajribalar).
Kuzatish deganda, o‗rganilayotgan omillarni o‗simlikka son va sifat 
jihatdan ta‘sirini kuzatib, qayd etilib borilishiga aytiladi. Kuzatish 
vegetatsiya 
davri 
boshlanishidan 
vegetatsiya 
oxirigacha, 
ayrim 
tadqiqotlarda yil davomida olib boradi. Ob-havo stansiyalarida har kuni 
havoning harorati va yog‗in miqdori kuzatilib hisobga olib boriladi.
Qishloq xo‗jaligida esa tuproq tarkibidagi namlikni, ozuqa elementlar 
miqdorini, har xil navlarni tashqi muhitga chidamlilik hususiyatlari va 
o‗simliklarni suvga bo‗lgan talablari kuzatib boriladi hamda hisobga 
olinadi. Kuzatilayotgan yoki hisob olib borilyotgan eksperimentlar 
kuzatuvchiga muammoni tezlik bilan hal qilishni emas, balki ma‘lumot 
to‗plashni taqoza qiladi. Buning uchun ishchi gipoteza asosida ilmiy 
asosda rejalashtiriladigan ilmiy- tekshirish ishlaridan olingan ma‘lumotlar 
asosida gipoteza tasdiqlanadi yoki noto‗g‗riligi asoslab beriladi. Butun fan 
rivoji tarixida yangi gipotezalar yaratilib eskisi yoki asossizlari tashlab 
yuboriladi. SHakllangan gipotezalar keyinchalik nazariyaga aylanadi va 

---

27 
tajriba natijalri asosida to‗g‗ri yoki noto‗g‗riligi tasdiqlanadi. Hamma 
kuzatishlar o‗rganilayotgan faktorning o‗simlikka son va sifat jihatdan 
o‗zgarish mazmunini tushuntirib bermaydi. Qishloq xo‗jaligida faqatgina 
kuzatish bilan biron bir aniq qonuniyat yoki xulosaga kelib bo‗lmaydi. 
Ilmiy agronomiyada oldiga qo‗yilgan muammo yoki biror omilning 
tasirini o‗rganishda aniq xulosa qilish uchun kuzatishdan ko‗ra 
murakkabroq bo‗lgan tajribalar olib boriladi. Ma‘lum bir faktorni qishloq 
xo‗jalik ekinlarining hosiliga ta‘siri o‗rganilib ular orasidagi borliq yoki 
qonuniyat aniqlanadi. Ushbu bog‗liklik yoki nisbat