B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

Xo‘jayra shirasi konsentratsiyasiga sug‘orish
rejimining ta’siri 
Kuzatish 
Xo‗jayra shirasi konsentratsiyasi (%) 
sug‗orilgandan oldin 
sug‗orilgandan keyin 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
5.6 
12.7 
7.7 
5.2 
11.5 
23.4 
17.6 
12.4 
3.5 
4.9 
4.1 
2.1 
6.0 
15.4 
18.7 
3.6 
M 
12.0 
7.3 
O‗simlikni sug‗orishdan oldin : 
M=12.0 , 
2
.
6



, m=
2
.
2
8
2
.
6



Sug‗orishdan keyin : 
M = 7.3 , 
2
.
6



, m = 2.2 
t = 
2
2
2
1
2
m
m
M
M


 , t = 
2
4
2
.
2
2
.
2
3
.
7
0
.
12


= 
5
.
1
1
.
3
7
.
4
6
.
9
7
.
4


 
n
1
=
8+8-2=14
 
Muhim ko‗rsatkichlar farqi ifodalangan jadvalga ko‗ra :
 R<0,2
bo‗lganda
 
farq aniq emas, chunki farq taxminan 80% chik.adi. Bundan namlik 
x.ujayra shirasiga xech qanday ta‘sir etmaganligi ko‗rinadi. Lekin
olingan dalillar o‗rganilganda o‗rtacha arifmetik hatolar me‘yori o‗rtasida 
farq borligi ko‗ringan. Bayon etilgan misoldagi ma‘lumotlar aniq emasga 
o‗xshaydi. CHunki ular orasida katta farq bor. Bunga o‗rtacha hato katta 
me‘yorni tashkil kilayotganiga aniq farqning kamligi sabab bo‗lmoqda. 
Bu misolda farqlarning tug‗riligini kuzatish sonini ko‗paytirish bilan 
aniqlash mumkin.

---

214 
 
XI-bob.Miqdor va sifat o‘zgaruvchanlikning
statistic tavsifi 
 
 
O‘zgaruvchanlik.
Dala tajribasida yonma yon joylashgan 
delyankalarda o‗simliklavrning hosildorligi , shartli belgilari , hossalari
va h.k bir - biri bilan hatto bir xil muhitda ham og‗ishi o‗zgaruvchanlik 
yoki variatsiyalanish deb yuritiladi.
O‗zgaruvchanlik – tabiatdagi har qanday predmetlar uchun hos 
xususiyat : ikkita mutloq o‗xshash bo‗lgan predmet mavjud emas, hatto 
oddiy ko‗z bilan ilg‗ash qiyin bo‗lgan xollarda ham ayrim tafovutlar 
mavjud
O‗simliklarda faqlantiruvchi belgilarga ularning bo‗yi , 
boshoqdagi don miqdori va vazni , protein miqdori va h.k kiradi. Bir 
navga tegishli bo‗lgan o‗simliklarda variatsiya xodisalarining yuzaga 
chiqishining sababi ular har doim irsiy xususiyatlariga ko‗ra farqlanadi., 
bundan tashqari ularning shakllanishi ko‗pincha har xil sharoitda kechadi. 
Dala va vegetatsion tajribalarda xatto o‗ta puxta olib borilgan 
tadqiqotlarda ham pavrallel delyankalar va sosudlarda har xil hosil 
etishtiriladi. Bu og‗ish , o‗zgaruvchanlik , variatsiya – har doim ham 
hisobga olinavermaydi va ko‗pincha ko‗zda tutilmagan xodisa deb 
qaraladigan tashqi xodisalarning ta‘siri natijasi hisoblanadi. SHundan 
kelib chiqqan holda har qanday tadqiqotlarda tajriba ma‘lumotlari har 
doim ma‘lum darajada bir biridan farq qiladi.
O‗zgaruvchanlik , belgilar variatsiyasi o‗simliklar , xayvonlar , 
tuproq va h.k guruhlarining ayrim olingan belgilariga tavsif berishda 
yoki ikkita shunday belgilar taqqoslanganda ularning farqi aniqlangshanda 
qiyinchiliklar vujudga keladi. Ma‘lumki , har doim ham u yoki bu 
belgilarni o‗rganish imkoniyati bo‗lmaydi. Bunday hollarda ularni 
xususiyatlari to‗g‗risida umumiy xulosa chiqarish mumkin bo‗lgan qismlar 
bo‗yicha o‗rganiladi. Bunday usul tanlash usuli deb yuritiladi va 
statistikada asosiy usul hisoblanadi.SHunday qilib o‗rganilishi lozim 
bo‗lgan barcha ob‘ektlar guruhi - majmua yoki genial majmua deb , 
ob‘ektning tadqiqot uchun tekshirishga tushgan qismi esa tanlab olingan 
majmua yoki tanlanma deb yuritiladi. Genial majmua va tanlamadagi 
elementlar miqdori ularning xajmi hisoblanadi.

---

215 
Tanlash usulining asosiy maqsadi kichik tanlamalarni (o‗rtacha 
na‘munalar ) statistik ko‗rsatkichlari bo‗yicha o‗rganish ilmiy ishning
butun mohiyatini to‗g‗ri tavsiflash imkonini beradi, qaysiki statistikada bu 
genial majmua deb yuritiladi. 
SHunga o‗xshash vaziyatlarda dala tajribalari olib borishda ham 
ko‗llaniladi, bunda kamdan kam hollarda 6-8 dan ortiq bir xol delyankalar 
bo‗ladi (takrorlanishlar) , ularning hosildorligi va boshqa ko‗rsatkichlari , 
ya‘ni tajriba dalasining umumiy maydoni kichik tanlamalar asosida
etarlicha aniq xulosa olishga harakat qilinadi. Bu erda yashirin holda 
diyarli tugallanmas statistik guruhlar mavjud .Genial majmua , qaysiki 
kichik tanlamalar asosida imkoni boricha sodda usullarda ilmiy ishning 
statistik tavsiflab berishi lozim. 
SHundan kelib chiqqan holda , ilmiy tadqiqotlarda tanlash usulining 
maqsadi- nisbatan chegaralangan vositalar yordamida cheksiz , ko‗plab 
xodisalar orasidan kam sonli xodisalarni ajratib olish , ularning o‗ziga xos 
xususiyatlari va konuniyatlarini o‗rganish imkonini beradi. 
Kuzatishlar 
natijasida 
biz 
har 
bir 
tanlangan 
to‗plamda 
o‗rganilayotgan belgilarning miqdor ko‗rsatkichlari to‗g‗risida malumotga 
ega bo‗lamiz.
O‗simliklarda farqlantiruvchi belgilarga don miqdori va vazni , 
protein miqdori va x.k. Bir navga tegishli bo‗lgan o‗simliklarda variatsiya 
xodisasining yuzaga chiqishining sababi ular har doim irsiy xususiyatlariga 
ko‗ra faprqlanadi, bundan tashqari ularning shakllanishi ko‗pincha har xil 
sharoitda kechadi