63
зартўштийликнинг ватани ҳамда дастлабки ёйилган ҳудудлари ҳақида тўла
маълумот бера олмайди. Аммо, Авестонинг махсус боблари Заратуштрани
тарихий шахс сифатида ёритади.
Заратуштранинг қайси йилда туғилганлиги ҳақида аниқ маълумот йўқ.
Тадқиқотчилар фикрларидан хулоса чиқарадиган бўлсак, унинг туғилган
йили кенг тарихий саналар билан боғланади ( мил. авв. 1500-1000йиллардан
бошлаб, мил. авв. VII-VI асрларгача). Юнон-рим тарихчилари ҳам
Заратуштра қачон туғилганлиги ҳақида аниқ маълумот бермайдилар.
Фақатгина, лидиялик Ксанф ( мил. авв. II аср) Заратуштранинг фаолиятини
Ксерксдан 600 йил аввал эди, деб маълумот беради. Бошқа грек
муаллифларининг хабарлари бундан ҳам ишончсиз. Сосонийлар даври ( III-
VII
аср) зардўштийлар анъаналарига эътибор берадиган бўлсак,
Заратуштранинг ҳаёти мил. авв. VII асрнинг охири – VI асрнинг бошларига
тўғри келади.
Абу Райхон Беруний Заратуштранинг туғилган
йилини Александр
Македонскийдан 258 йил олдин эди, деб белгилайди. Айрим тадқиқотчилар
бу санани тўғри деса, баъзилари нотўғри деб ҳисоблайдилар. 330 йилда
аҳамонийларнинг сўнги вакили бўлган Доро III вафот этади. Ҳокимият
Александринг қўлига ўтади. Агар Беруний маълумотларидан хулоса
чиқарадиган бўлсак (330+258=588), Заратуштра мил. авв. 588 йилда туғилган.
В.И. Абаев ва И.М.Дьяконов хулосаларига кўра, Заратуштра яшаб ўтган вақт-
бу мил. авв. VII-VI асрлардир. Олимлар фикрига кўра, Заратуштра мил. авв.
553-541 йиллар атрофида 77 ёшида вафот этган. Бу сана ҳисобидан
Заратуштра 630-553 йиллар ёки 618-541 йиллар давомида яшаб, фаолият
кўрсатган.
Заратуштранинг туғилган жойи ҳақида ҳозиргача ҳам баҳслар
давом
этаётган бўлишига қарамасдан, бу муаммога тўла аниқликлар киритилмаган.
У ҳақида турли фикрлар мавжуд. Бир гуруҳ олимлар Заратуштрани ҳозирги
Озарбайжон ҳудудида туғилган деб ҳисоблайдилар. Бу гуруҳ олимлар,
Авестода келтирилган Арьянам Вайжа ( Эрон текислиги) вилоятини ўзларига
асос қилиб оладилар. Яна бир гуруҳ олимлар Заратуштрани Бақтрияда
туғилган деб ҳисоблайдилар. Бу гуруҳ олимлар грек тарихчиси Ктесий
маълумотларига асосланадилар. Шунингдек, бу гуруҳ олимлар Авестонинг
энг қадимги қисмлари Бақтрияда ёзилганлигини таъкидлайдилар. Яна бошқа
бир олимлар гуруҳи Заратуштранинг ватани – қадимги Хоразм деб
ҳисоблайдилар. Олимлар орасида Заратуштра ва
Авестонинг ватани
Суғдиёна деган фикрлар ҳам бор. Авесто матнларида эса Заратуштра
туғилган жой ва унинг ватани ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ.
Авестода келтирилган географик ҳудудларни ўрганишдан хулоса
чиқарган кўпчилик ҳозирги тадқиқотчилар Заратуштранинг Ўрта Осиё
вилоятларидан бирида, ҳеч бўлмаганда бу ҳудудга қўшни бўлган шимоли-
ғарбий Эрон ҳудудида туғилганлигини эътироф этадилар. Умуман олганда,
Заратуштранинг ватани Ўрта Осиё – Хоразм ёки Бақтрия деб ҳисобловчи
олимлар кўпчиликни ташкил этади.
64
Заратуштранинг диний ислоҳотлари ўз ватанида тарафдорларини
топмаганлиги боис, пайғамбар ўз юртидан кетишга мажбур бўлган.
Заратуштра эътиқодини қабул қилган биринчи тарафдорлари – бу қадимги
Бақтрия
подшоси Кави Виштасп, малика Хутаоса ва уларнинг яқин
қариндошларидир. Заратуштра ўз ғояларида қонли қурбонлик ( мил. авв. VII
асргача бўлган динларда одамлар ва ҳайвонлар худоларга қурбонлик
қилинган)
қилишни
қатъиян
қоралайди.
Заратуштра
яна
шуни
таъкидлайдики, одамзод яшашга ҳақли бўлиб, бу ҳуқуқдан уни маҳрум
қилишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ.
Заратуштра ўз ғояларини тарғиб қила бошлаган давр Ўрта Осиё ва Эрон
халқлари тарихида энг муҳим давр эди. Яъни, ибтидоий жамоа
муносабатлари ўзгариб, давлатчилик тизими муносабатлари қарор топмоқда
эди. Янги дин бу ўзгаришларни ўзида акс эттирар ва туғилаётган янги
жамиятга хизмат қиларди. У бирлашишга ва кучли марказлашган ҳокимият
тузишга, ўша даврда ўтроқ деҳқончилик билан шуғулланувчи воҳалар
аҳолиси учун «худонинг қамчиси (тиғи)» ҳисбланган кўчманчи халқларга
қарши кескин курашга чақирди.
Заратуштра ислоҳотлари диний жиҳатдан ҳам, ижтимоий жиҳатдан ҳам
битта – улуғ ва донишманд худо Ахурамаздага (сўзма сўз таржимаси
«жаноби доно») сиғинишга ва Ахурамазданинг душманлари деб эълон
қилинган собиқ қабила худолари – асуралар ва девларга қарши курашга олиб
келди.
Зардўштийларнинг диний фалсафаси қарама-қарши кучларнинг
курашига асосланган. Бу кураш худолар ўртасида
бошланиб, табиатда ва
инсоният ҳаётида ҳам давом этган. Ўшандан бошлаб яхшилик ва ёмонлик,
рост ва ёлғон, ёруғлик ва зулмат ўртасида доимий ва муросасиз кураш
бошланган. Улар ўртасидаги кураш бутун коинотга ёйилади ва
зардўштийларнинг асосий фалсафий таълимоти бўлиб қолади. Ёруғлик,
яхшилик кучларини Ахурамазда (Ормуз), ёвузлик, қора ва зулмат кучларни
Анхро-Манё (Ахриман) бошқаради.
Ахурамазда яхшилик, ёруғлик, соғлик, бахт-саодат келтирувчи худо
бўлиб ҳисобланган. Заратуштра бундай хабар қилади: «Биз Ахурамаздани
улуғлаймиз, у чорвани, сувни ва ўсимликларни, ёруғликни ва
ерни
яратган…». Шунингдек, Ахурамазда ҳаётни ва дастлабки одамни яратган
худо деб фараз қилинган. Анхро-Манё ёмонлик, ўлим ва зулмат келтирувчи
худо бўлиб ҳисобланган.
Заратуштранинг дини вақт ўтиши билан аста-секин турли халқлар
орасида тарқалар экан, ўз асосини сақлаган ҳолда бироз ўзгаради.
Ахурамазда ва Ахриман худоларидан ташқари, Авесто бир қатор бошқа улуғ
худолар фаолияти ҳақида ҳам ҳикоя қилади.
