Б. Ж. Эшов, А. А. Одилов Ўзбекистон тариxи

Неандертал одами тошлан хилма-хил қуроллар ясашни билганлар.
Неандерталларнинг ташқи қиёфаси, гавда тутиш ва фикрлашида 
ҳайвонотга хос бўлган белгилар сақланиб қолган бўлиб, уларнинг бош мияси 
у қадар ривожланмаган. Лекин замонавий қиёфадаги одамга анча яқинлашиб 
қолган эдилар.
1968 йилда тадқиқотчилар Франциянинг Тордони вилояти, Кроманьон 
ғоридан 5 та одам дафн этилган мозорни очиб ўрганадилар. Тадқиқотлардан 
шу нарса маълум бўлдики, бу ерда баланд бўйли (180 см), ташқи кўриниши 
ва қиёфаси, мия ҳамжи замонавий одамларга ўхшаш одамлар дафн этилган. 
Олимлар ғордан топилган одамлар қолдиқларини ғор номи билан “кроманьон 
одами”, яъни Homo sapiens (Хомосапиенс – ақл-идроки одам) деб атадилар. 
Замонавий одам қолдиқлари бугунги кунда ер юзининг юздан зиёд 
маконларидан очиб ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, кроманьон одами 

---

31 
замонасига келиб дастлабки аждодларимизнинг биологик ва жисмоний 
қиёфаси ҳозирги замон одамидан фарқ қилмайдиган даражада эди. 
Кроманьонлар даври уруғчилик жамоаси даври эди.
Жамият тараққиётинин цивилизацион 
кўриниши.
Энг қадимги одамлар ўзларининг ривожланиш босқичларида меҳнат 
қуролларининг турларини кўпайтириб ва сифатини яхшилаб борганлар. 
Инсон, оила, халқ
Ишлаб чиқаришнинг умумий-технологик 
манбаи 
Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий манбалари 
Қайта ишлаб 
чиқариш тизими
Хусусий мулк 
турлари ва шакллари
Савдо-сотиқ ва 
ўзаро алмашув
Сиёсий
Маданият
Билим
қобилият
Билимлар
Маҳорат ёки 
ишбилармонлик
Хоҳиш ва истаклар
эркинликлар
Ишлаб чиқариш
манбалари
Меҳнат
қуроллари
Ер ости ва ер усти 
бойликлари 
Табиий жойлашув ва 
шарт-шароитлар 
Ишлаб чиқаришнинг 
ташкил этилиши
Ижтимоий-сиёсий муносабатлари 
Этник
Давлат бошқаруви
Ҳуқуқий
Маданий муносабатлари 
Одоб ва ахлоқ 
Мафкура ва дин
Эҳтиёжлар
ва талаблар 
Меҳнат 
воситалари
Ижтимоий
Фан

---

32 
Натижада уларнинг турмуш тарзида, жисмоний кўринишида ўзгаришлар 
бўлиб борган. Шунингдек, мия ҳажми ҳам ўзгариб борган. Ўрта тош 
асридаги турли сабабларга кўра, биринчи навбатда тинимсиз меҳнат 
жараёнида инсон тафаккурининг ривожланиши натижасида неандертал 
қиёфасидаги одамлар ҳозирги қиёфали одамларга айлана бордилар. Улар 
жисмоний ва ақлий жиҳатдан камол топиб, ҳозирги қиёфадаги кишилар 
вужудга келди ва шу билан антропогенез жараёни ниҳоясига етди. Одамнинг 
пайдо бўлиши ердаги энг буюк ҳодисалардан бири бўлиб, у дастлаб тошдан 
оддий тўқмоқ ясаган бўлса, узлуксиз меҳнат, тинимсиз интилиш натижасида 
юксак маданият яратиш даажасига етиб келди. 
Антропогенез жараёнида меҳнатнинг ўзгартирувчанлик моҳиятини 
археологияга оид турли-туман манбалар тасдиқлайди. Турли даврларга оид 
моддий маданиятнинг алмашиши ҳамда янги асосларда ривожланиши 
моддий манбаларнинг ташқи кўринишидан ҳам аниқланади. Кўп минг 
йиллар давомида ривожланган тарихий жараёнлар - одам ва жамият 
тараққиётида асосий, бош мезон меҳнат эканлигидан далолат беради.