‘£b e k is t 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi kamilova firuza kuchkarovna kamilov zafarjon kamolovich xalqaro turizm bozori

10.4. Kommunikatsion strategiyaning budjetini tahlil qilish
Kommunikatsiya strategiyalarini ishlab chiqishning keyingi bos- 
qichi — budjetni ishlab chiqish bosqichi hisoblanadi. Kommunikatsiya 
majmuasi budjeti uning alohida unsurlariga ishlatiladigan mablag‘ sum- 
masini tashkil etadi. U m um an u ham marketing budjeti hisoblanadi. 
Quyida kommunikatsiya majmuasi budjetini hisoblashning bir necha 
uslubiyati berilgan:
1. Taxm in qilinayotgan xarajatlar uslubi.
2. Belgilangan foiz uslubi.
3. Maksimal xarajatlar uslubi.
4. Raqobatchilarga mos ravishda bo‘lish uslubiyati.
5. F irm a maqsad va masalasiga xos bo‘lgan uslub.
Firm a tom onidan ishlab chiqilgan strategiya o ‘z oldiga qo‘yiladigan 
maqsadlarga erishishi uchun natijalarini tahlil qilish tizim i yaratilgan 
bo‘lishi shart. U taklifni shakllantirish va sotishni q o ‘llab-quw atlash 
uchun maqsadli hududlarning javob harakatini baholashi kerak. Firm a- 
ning komm unikatsiya xabarini oluvchilardan kelgan m a ’lumotlarga 
qarab maqsadli auditoriyaning kayfiyatiga mos ravishda ish tutiladi va 
kerakli paytda har bir unsurga o ‘zgartirish kiritiladi.
Tanlangan strategiyadan kelib chiqqan holda, marketing aloqalari- 
ning har bir unsuri va boshqa sintetik shakllari uchun aniq tadbirlar 
tayyorlanishi va o'tkazilishi mumkin.
10.5. Turizmni rivojlantirishda axborot texnologiyalarini
qo‘llashning iqtisodiy tahlili
M alum ki, turizm xizm atlam i sotishdan iborat. Shu bilan birga, 
birinchidan — ham ishlab chiqaruvchi, ham iste’molchi nuqtai nazaridan 
bu tu rli va kom pleks x izm atd ir. Ikk in ch id an — bu k o ‘rinm as, 
o ‘zgaruvchan va integrallashtirilgan xizmatdir. Va nihoyat, uchinchidan
— bu axborot to ‘liqlik xizmatdir. Ayni turizmni ushbu xarakteristikalari 
uni axborotlar texnologiyasini q o ‘llash uchun ideal tarm oq sifatida 
taqdim etadi. Turistik tarm oqni tuzilishi boshqa iqtisodiy sohadagi har 
qanday faoliyatga o ‘xshaydi.
T uristik xizm atlarni ishlab chiqaruvchilari hukum at va tijorat 
tashkilotlardan, savdo assotsiatsiyalardan (masalan, mehmonxona, havo 
transporti, turistik agentliklar va h.k.) iborat bo‘lgan aniq boshqaruv 
tarkibi ichida faoliyat ko'rsatishm oqda.

---

Turistik xizmatlarni ishlab chiqaruvchilari aniq ta ’minlovchilar 
kategoriyalariga tabaqalanadi (aviakompaniyalar, mexmonxonalar,
avtomobillarni ijaraga olish), ulgurji firm alar (turoperatorlar) va 
chakanasavdo firmalari (turagentlar).
Iste’m olchilar (turistlar) barcha turistik tizim ni oxirgi darom ad 
keltiruvchilari hisoblanadi.
Tarm oq korxonalari faoliyatini muvofiqlashtirish, reklama, siljish 
va soliqqa tortishga tegishli boMganda axborot turistik xizm atlarni 
yetkazuvchilarni birlik ijtimoiy-iqtisodiy tizimga birlashtirish jarayonida 
m uhim rolni o'ynaydi. Ayni axborot turli yetkazuvchilarii birlik turistik 
tarm oqni ramkasiga birlashtiruvchi xalqani zvenosi. bo'ladi. Turizmni 
m uhim hususiyati shundaki, unda ishlab chiqaruvchi va yetkazuvchilar 
orasida o ‘zaro aloqa tovar bilan emas, balki axborot oqimi orqali amalga 
oshiriladi.
Bu axborot oqimlari faqat konkret m alum otlar emas, balki xizmat 
va to ‘lovlardir. M ehm onxonada joylashtirish, samolyotlarda joylar va 
shu kabi xizmatlar fizik ko‘rinishda namoyish etilmaydi va sotish vaqtida 
k o ‘rsatilm ay d i. M ah su lo tn i m avju dligi va sifatig a yago n a y o ‘l 
ko‘rsatuvchi bu axborotdir.
Shunday qilib, xulosa qilish m um kinki haqiqiy axborot bilan va 
uni tarqalishi tezligini ta ’minlash turistik tarm oq uchun, iste’molchilan;a 
uni xizmatini fizik taqdim etish kabi m uhim .
Axborotlar texnologiyasini turizm industriyasiga joriy etish bir necha 
bosqichda am alga oshirilgan. B irinchi bosqich — “ M alum otlarni 
yaratish” . Uning asosiy maqsadi axborotga asoslangan jarayonlam i, 
avtomatlashtirish orqali korxonalar operativ faoliyati sam aradorligini 
oshirishdadir. Bu mavsum 1960-yilda boshlandi va uning uchun m ini- 
k o m p u terla rd a n foydalanish x ara k terli ed i. Ik k in ch i b o sq ich — 
«Boshqaruv axborotlar tizimi». Bu bosqich bevosita axborotlar uzatishni 
tashkil etishga bo'lgan talablarni takom illashtirish orqali boshqaruv 
samaradorligini oshirishga olib keladigan axborotlar texnologiyasini 
ishlab chiqishdan iborat bo‘lgan. U lar 70-yillarda joriy etilib axborotlar 
resurslari bilan bog‘liq korxonalami boshqarish xususiy tarm oq usullarini 
qoMlangan. Bu vaqtda, qoida b o ‘yicha, axborotlar texnologiyasi ichki 
marketing va m a’muriy funksiyalar talabi u ch u n q o ‘llanilar edi.
1980-yillar bo shlarida «S trategik a x b o ro tla r tizim i» b o sq ich i 
boshlandi. Bu bosqichning m aqsadi turistik biznesda, yoki xulqini, 
yoki ta b ia ti o ‘zg artirish y o ‘li b ila n firm a ra q o b a tb a rd o s h lig in i

---

yaxshilashdan iborat. Raqobatbardoshlikni oshirishini hisobga olgan 
holda turli integratsiyalashgan tarmoqlar joriy etilgan: bevosita faoliyatini 
takomillashtirish uchun, funksional va ishbilarmon yo‘llar bo'yicha 
faoliyatni muvofiqlashtirish uchun, shuningdek tashqi tashkilotlar bilan 
aloqani o'rnatish uchun.
Nihoyat 1990 yillarning boshlarida to ‘rtinchi bosqich «Tarmoqlar 
bosqichi» kirib keldi. Bu bosqich barcha saviyadagi korxonalarni, 
mintaqaviy va global tarm oqlam i birlashishini amalga oshirdi:
U shbu b o s q ic h n i asosiy x a ra k te ristik a si bu — a x b o ro tla r 
texn olog iy asi im k o n iy a tla rin i o sh irish , u sk u n alar o ‘lc h a m in i 
kamaytirish, uni xarid qilish uchun sarflarni kamaytirish va bir vaqtni 
o ‘zida chidamliligini oshirish, yer yuzini turli nuqtalarida joylashgan 
term inlarni o ‘zaro bog‘liqligidan iborat.
Natijada, 1990-yillar o ‘rtalarida barcha tashkilotlar, uni o ‘lchovi, 
taklif etadigan mahsuloti va geografiyasidan q at’i nazar, biznesni jiddiy 
qayta tashkil etish jarayonini boshdan kechirishdi. U m um an, jamiyat 
rivojlanishining zamonaviy bosqichi uchun axborotlar texnologiyasi 
ahamiyati va rolini tahlil etgan holda asoslangan xulosa qilish mumkmki 
bu rol strategik m uhim , kelajakda esa buning ahamiyati tezlik bilan 
oshib boradi. Ayni shu texnologiyalar davlatni texnologik rivojlanish 
sohasida belgilovchi rol o ‘ynaydi. Bu xulosalarning dalillari axborotlar 
texnologiyalarining qator qaytarilmas (unikal) xususiyatlari (tezkorlik, 
erishishlik)dir. Bu xususiyatlar ularni ishlab chiqarish va ijtimoiy 
te x io lo g iy a la rg a n isb a ta n u stu v o rlig in i b ild irad i. A x b o ro tla r 
texnologiyasini jam iyat rivojlanishida strategik ahamiyatga ega b o ‘lgan 
muhim xususiyatlari orasida quyidagilarni ajratish maqsadga muvofiq 
b o ‘ladi:
Birinchidan, axborotlar texnologiyasi jamiyatni axborot resurslaridan 
samarali foydalanishni va faollashtirishni ta ’minlaydi. Bu esa butun 
jamiyat rivojlanishini m uhim strategik omili bo‘lib hisoblanadi. Tajriba 
shuni ko‘rsatadiki, axborot resurslaridan samarali foydalanish, tarqatish 
va faollashtirish (ilmiy bilimlami, kashfiyotlarni, texnologiyalarni, ilg‘or 
tajribani) resurslarni boshqa turlarini sezilarli tejashga olib keladi: 
xomashyo, q u w at, qazilma boyliklar, material va uskunalar, odam
resurslari, ijtimoiy, axborotlar texnologiyasi oxirgi yillarda jamiyatdagi 
in s o n h a y o t fa o liy a tid a k a tta o 'r i n eg allay o tg an a x b o ro tla r 
texnologiyasini optimallashtirish va ko‘pincha hollarda avtomatlashtirish 
im konini beradi. M alum ki, tsivilizatsiyani rivojlanishi axborotlashgan

---

jam iyat tuzilishi yo'nalishida amalga oshm oqda. Bunday jam iyatda 
ko‘pchilik ish bilan band aholini m ehnat obyekti va m ehnat natijasi 
m aterial boyliklar em as, asosan axborot va ilmiy bilim lar boHib 
qolmoqda. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarda aholini 
ko‘pchilik qismi o ‘z faoliyatida u yoki bu darajada axborotni tayyorlash, 
saqlash, qayta ishlash va uzatish jarayoni bilan bog‘liq va shuning 
u c h u n shu tex n o lo g iy alarg a m os a x b o ro tla r te x n o lo g iy a la rin i 
o ‘zlashtirishga va amaliyotda fondalanishga majbur.
Shuni ta ’kidlash lozimki, axborotlar texnologiyasi odam lar orasida 
axborotli — o‘zaro harakatlarini, ham da omm aviy axborotnn tayyorlash 
va tarqatishni ta ’minlashda muhim rol o ‘ynaydi. Bu vositalar jam iyatni 
m adaniyati bilan tezda assimilyatsiya bo‘ladi, chunki ular nafaqat katta 
qulaylik yaratishadi, balki globalizatsiya jarayonlari va jahon hamjihatlik 
integratsiya, ichki va tashqi xalqaro iqtisodiy va madaniy aloqalarni 
kengaytirish, aholini migratsiyasi va uni planeta b o ‘yicha dinamik siljishi 
bilan bog'liq boMgan ko'pgina ishlab-chiqarish, ijtimoiy va turm ush 
m uam m olarni ochishadi. A n’naviy b o ‘lib qolgan aloqa vositalariga 
(telefon, telegraf, radio va televideniye) q o ‘shim cha keng elektron 
telekom m unikatsiyalar tizimlari, elektron pochta va aloqani boshqa 
turlari qo'llanilm oqda.
0 ‘z n av b atid a ta rm o q li a x b o ro tla r te x n o lo g iy asi a x b o ro t 
texnologiyasini perspektiv va dolzarb yo‘nalishi hisoblanadi. U larni 
m aqsadi nafaqat axborot hisoblash tizim n i iste’m olchilari orasida 
axborot almashuvini ta ’minlash, balki ular uchun jamiyatni taqsimlangan 
ax borot resurslaridan korporativ foy d alanish, tu rli ixtisoslashgan 
axborotlar fondidan m a’lumotli, hujjatlashgan va boshqa axborotlar 
olish imkoniyatini yaratishdir. Oxirgi vaqtda, faqat kom puter pressasi 
em as, balki boshqa omm aviy n ashriy otlar nashrlarining m arkaziy 
mavzusi internet b o ‘lib qoldi. Intern et ham axborot texnologiyasi 
bo‘yicha mutaxassislami, biznesm enlam i, oddiy iste’m olchilam i va 
butun sivilizatsiya dunyosini o ‘ziga jalb etm oqda. Internet — bu faqat 
bitta kom puter tarm og'i emas, balki o ‘n m inglab lokal va milliy global 
bir-biri bilan ulangan. Hozirgi vaqtda U m um jahon Internet tarm og‘iga 
yettita kontinentlardagi 100 ziyod davlatlar 40 mln. obunachilar ulangan. 
Internetga ulanish bo‘yicha obunachilar soni h ar 10 oyda ikki baro b ar 
o ‘sib bormoqda. Tarm oq orqali axborot almashuvi har yili qariyb 10 
m arta oshmoqda. H ar daqiqada tarm oq orqali 4000 dan ziyod elektron 
xabarlar jo'natilm oqda. U m um jahon k o m puter tarm og‘i shunday tez

---

sur’atlar bilan rivojlanmoqdaki, uni obunachilari va axborotlar resurslari 
har yili ikki barobar o ‘sib bormoqda. M a’lumki bundan keyin turistik 
biznes ham chetda qolmaydi. Agar 1996-yilda internetda minglab 
mustaqil turagentlik, m ehmonxona, aviakompaniyalar, o ‘nlab turistik 
xizm atlarni bron qilish tizimlari paydo b o ‘lgan bo‘lsa, 2003-yilda 
internet yordam ida 8200 mlrd. summaga yaqin turlar va yo‘ldosh 
xizm atlar sotildi. Shuning uchun agentliklar o‘z ishlarida internetni 
in k o r q ilm aslik lari kerak. H o zirg i v aq td a in te rn e tn i b iz n e sd a
raqobatbardosh sifatida ham ko‘rib bo‘lmaydi, chunki um um jahon 
tarm oq bahosiz axborot yordamini ko‘rsatmoqda va turistik xizmatlarni 
realizatsiya qilish a n ’anaviy kanallariga yangi elek tron kan alin i 
q o ‘shmoqda. H ozirni o ‘zida internet orqali keladigan darom adning 
yarm i sayyohlik va turizm sohasiga to ‘g ‘ri kelmoqda. In tern etg a 
murojaat qiladigan iste’molchilarni 62% otellar va aviakompaniyalarni 
tariflarini va bo‘sh o ‘rinlar haqida m a’lumotlarni qidirishmoqda. Global 
tarm oqni ustivorligi nimada? Birinchidan — auditoriyani keng qamrab 
oladi. Ikkinchidan q o ‘shimcha sarflami va sotuvchi, ham da xaridorlar 
u c h u n q ilin a d ig a n h a ra k a tla rn i nisbiy pastligi. In te r n e t o rq ali 
bronlashtirish o 'rtac h a 1,7 AQSH dollarini tashkil etadi, OAV orqali 
esa — 3,5 AQSH dollari. A n’anaviy — faks usuli xaridorga 10 AQSH 
dollariga tushadi. U chinchi qulayligi — shaxsiy iste’mollar uchun sutkani 
x o h lag an v aq tid a ta rm o q q a ulanish im k on iy atin in g m avjudligi. 
Internetni bu imkoniyatlari, hamda xohlagan vaqtda axborotni yangilash 
im koniyatidan turistik firmalar ham foydalanishmoqda. Ularga o n ­
line rejimida turistik mahsulotni realizatsiya va reklama qilishda, ham da 
sotishni rag‘batlantirishda keng im koniyatlar ochib bermoqda.
A w allari turizm da informatsion texnologiyalardan faqat ommaviy 
axborot vositalari hisoblangan radio va televediniyadan foydalanilar 
edi. Endilikda kom puter elektron hisoblash vositalari har xil axborot 
uzatish (internet G D S, CRS, E-mail) va qabul qilish texnologiyalarning 
rivojlanishi natijasida turizmga aloqador barcha tarm oqlar birlashadi. 
N atijada axborot texnologiyasidan foydalanish yuksak darajaga chiqib 
ham korlik aloqalari mustahkamlanadi. Banklar, sug‘urta kompaniyalari 
va boshqa kredit institutlari bilan turizm industriyasi o‘rtasidagi aloqalar 
sifat jihatidan yangi pog‘onaga chiqdi.
Hozirgi kunda yirik havo yo‘llari kompaniyalari kom puterli band 
qilish tizim lariga (G alileo, Amadeus, Sabre, W orldspan va boshqalar) 
va kom m unikatsiya tarm oqlariga egadirlar. Yirik turoperatorlar uchun

---

turistik marshrutlarni tashkil qilish va funksional vazifalarni amalga 
oshirish uchun maxsus kom puter dasturlari ishlab chiqilgan. Sayyohlik 
agentliklari ham boshqa agentliklariga, havo yo‘llarining term inlariga 
va turoperatorlarning komputer tarm oqlariga bevosita bog‘langandir.
K o‘pgina m ehm onxona guruhlari ham investitsiya va m enejm ent 
faoliyatlarida axborot texnologiyalaridan foydalanmoqda.
Turizm industriyasidagi har bir tarm oq hisob-kitob operatsiyalari 
bo‘yicha qarz kartochkalarini nazorat qiluvchi banklaming kom puter 
tizim la rig a va av to m atik t o ‘lov v o sita larig a b o g 'la n g a n d ir. 
Kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanuvchi turizm kompaniyalari 
va turizmdan tashqari moliya, bank sug‘urta kompaniyalari o ‘rtasida 
o ‘zaro milliy va halqaro darajadagi aloqalar yo‘lga qo‘yildi.
Axborot texnologiyasidan foydalanuvchi turizm tashkilotlari h ar 
qanday iqtisodiy o ‘zgarishlarga moslashuvchan bo‘ladi. O lz vaqtida 
qo lga kiritgan m a’lumot band qilish va operatsion ishlarni amalga 
oshirishida keng qo'llaniladi. Kom puterli band qilish texnologiyalari 
p o te n sia l tu rist b ila n tu ristik m a h su lo t so tu v ch i ta s h k ilo tla rn i 
kommunikatsiya va axborot tizimi orqali uchrashtiradi. Komputer ekrani 
turistik mahsulotlarning narxini belgilovchi birja va sotuvchi vazifasini
о taydi. Turistik mahsulot va xizmat taklif qiluvchi tarm oqlar, banklar, 
moliya tashkilotlari, kommunikatsiya tizimlari va axborot texnologiyalari 
biijani tashkil qiladi. Turistik kom paniyalarni band qilish tizim lari biija 
m a rk a zid a b o g ‘la n ad i. B ank su g ‘u r ta , m o liya ta s h k ilo tla ri va 
kom m unikatsiya tizim lari o ‘z navbatida birjaning m arkazi va bu 
tiz im n in g m ark etin g ta sh k ilo ti h iso b la n a d i. T u rizm birjasi esa 
kom puterning ekrani va son ko‘rsatkichlaridan iborat bo‘ladi.
Yangi turizm industriyasining tarkibidagi bozor va biijq m a’lum otlari 
quyidagilardan tashkil topgan:
— Turizm markazlari va manzillari.
— Sayohat turlari va dasturlari.
— Havo yo‘llari transporti va uchish altem ativlari.
— M ehm onxona va boshqa joylashuv imkoniyatlari.
— H ar xil kem a transportlari, avtom obil ijarasi.
— D am olish xizmatlari, turlari va narxlari.
Biija tizimiga bog‘langan va a ’zo b o ‘lgan firm alar ham da potensial 
tu ristla r barcha kerakli m a ’lum otlarni k o m p u ter ekranida k o ‘rish 
imkoniyatiga ega bo'ladi. Bunday biija turli xil tarmoqlar va m am lakatlar 
iqtisodiyotining global tarzda birlashuvi natijasida vujudga keladi.

---

Xalqaro biijada turist yuboruvchi va qabul qiluvchi markazlar o ‘zaro 
aloqalarini axborot tizim lari orqali amalga oshiradilar. Bank va moliya 
tashkilotlari ma’lumotlar manbayi boMgani uchun band qilish tizimlariga 
bog‘lanib biijaning markaziy tashkiloti hisoblanadi. Markazga bog'liq 
h ar bir tashkilot: m ehm onxona guruhlari turoperatorlar, sayohat 
agentliklari, havo yo‘li kompaniyalari, avtomobillarni ijariaga beruvchi 
tashkilotlar sotishga taklif qilgan mahsulotlarining narxlarini o ‘ziga 
xos xususiyatlarini qabul qilish ham da jo ‘natish vaqti va soati haqidagi 
b a rc h a m a ’lu m o tla rn i m arkazga y u b orib tu rad i. M azk u r q arz 
kartochkalari va bankam atlar orqali birja markaziga kelib tushadigan 
to ‘lovlardan har bir mijoz uchun servis haqi olinadi. Bundan tashqari, 
m ahsulotni sotib olingan firm alarga to ‘lov to ‘langanda o ‘zining 
kommission haqini ham ushlab qoladi. Bunday faoliyatining eng muhim 
tom oni shundaki, biija tizim ini bank yoki moliya tashkiloti bajaradi. 
Bu esa, ko‘pgina turizm kompaniyalari uchun juda qo‘l keldi. C hunki 
tijorat operatsiyalarini amalga oshiruvchi har qanday tashkilot bank 
yoki moliya tashkilotlarisiz faoliyat yurita olmaydi. N atijada m arkaz 
yuksak darom ad manbaiga ega b o ‘ladi. Turizm da banklarga bog'liq 
biija markazining yaratilishi va transmilliy kompaniyalarining biijaga 
a ’zo yoki ta ’sischi sifatida kirishi turizm industriyasining imkoniyatlarini 
kengaytirib, turizm da globallashuv jarayonini tezlashtiradi.