B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

Doiraviy rejalashtirish
faqat 10 yildan 20 yilgacha mo’ljallangan 
global maqsadlar va strategiyalarni shakllantiradi. U xalq va jahon 
xo’jaligi, aholi, texnologiyalar va hokazolarning taxminiy prognoz 
tendenstiyalari asosida uzoq muddatli rivojlanish imkoniyatlarini 
baholash uchun xizmat qiladi. Mazkur loyihada faqat mahsulotning ayrim 
guruhlari bo’yicha ishlab chiqarish dasturini kengaytirish ko’zda tutilishi 
mumkin.
Doiraviy reja markazlashgan reja ko’rinishida muntazam ravishda 
yoki obyekt rejasi ko’rinishida nomuntazam ravishda ishlab chiqiladi 
(markazlashgan yoki markazlashmagan).
Uzoq muddatli rejalashtirish 
investistiyalar va mahsulot ishlab 
chiqarish dasturlariga mahsulotning muayyan gruhiga xos bo’lgan reja 
gorizontigacha muayyanlashtiradi va odatda, 10 yilgacha bo’lgan 
muddatni qamrab oladi. Ko’rib chiqilayotgan davrda rejalashtirish 
gorizontiing o’ziga xosligi yangi xildagi avtomobilni ishlab chiqish uchun 
zarur bo’lgan davrning uzoqligiga bog’liq, bu davr, jahon tajribasi 
ko’rsatib turganidek, uch yildan besh yilgacha cho’ziladi (maqsadni 
shakllantirishdan seriyali ishlab chiqarishga tayyor bo’lguncha vaqt). 
Bunda 
investistiyalarni 
rejalashtirish 
rejalashtirishning 
quyiidagi 
gorizontidan o’tib ketishi mumkin: uzoq muddatli rejalashtirishning 
o’ziga xos ahamiyati uning strategik xususiyatga egaligida. Uzoq 
muddatli reja bir yilda kamida bir marta tuziladi 

---

78 
1-rasm. «Folksvagen» AJda umumiy rejalashtirishni tashkil 
etish
O’rta muddatli rejalashtirish vazifalari 
uzoq 
muddatli 
rejalashtirish dasturlarini amalga oshirish uchun moliyaviy, iqtisodiy va 
texnik nuqtai nazardan zamin hozirlashdan iborat. Uning vaqt oralig’i – 
besh yilga yaqin bo’lib, u birinchi galda, ayniqsa, uskunalar va xonalarni 
tayyorlash, maxsus vositani ishlab chiqarish va hokazolarga kapital 
qo’yilmalar kiritish uchun zarur vaqtga bo’lgan ehtiyojlar bilan 
belgilanadi. Besh yillik muddat investistiyalar bo’yicha qaror qabul qilish 
uchun ham, kuzatuv kengashi tomonidan nazoratning amalga oshirilishi 
Kuzatuv kengashi 
Boshqaruv 
Boshqaruv 
raisi 
Tadqiqot
lar va 
ishlanm
alar 
Sotish 
Ishlab 
chiqarish 
Sifatni 
boshqari
sh 
Moliya va 
iqtisodiy 
masalala
r 
Huquqiy, 
xalq xo’jaligi 
masalalari, 
taftish 
Xodimlar 
va 
ijtimoiy 
mummol
ar
Ta’minot 
va 
logistika
Mamlakatda va xorijda ishlab 
chiqarishni muvofiqlashtirish 
komissiyasi 
Konsernni 
rejalashtirish 
komissiyasi 
Konsern doirasida 
korxonani 
rejalashtirish 
komissiyasi
R
eja
la
s
ht
iri
s
h 
bo’y
ic
ha 
ko
nf
eren
si
ya
Tadqiqotlar va 
ishlanmalarni 
rejalashtirish 
Ishlab 
chiqarishni 
rejalashtirish 
Sotishni 
rejalashtirish
Sifatni 
rejalashtirish 
Xodimlarni 
rivojlantirishni 
rejalashtirish 
Ta’minot va 
logistikani 
rejalashtiris
h 
Umumiy rejalashtirish: 

tezkor 

strategik 

moliyaviy 
Mahsulot masalalari 
bo’yicha komissiya
Ishlab chiqarish 
dasturini rejalashtiri 
komissiyasi
Yangi ishtirokchilarni 
rejalashtiri, 
kooperatsiya
Ishlab 
chiқarishni 
rejalashtirish bo’yicha 
komissiya 

---

79 
uchun ham etarli. O’rta muddatli rejalashtirish markazlashmagan 
rejalashtirish ko’rinishida bir yilda kamida bir marta amalga oshiriladi.
Byudjetni rejalashtirish yo’li bilan detallar bo’yicha aniq loyiha 
ishlab chiqiladi va unga uzoq va o’rta muddatli maqsadlarni bajarish 
rejasi sifatida qaraladi. Birinchi navbatda daromadlar va xarajatlar 
o’rtasidagi muosabatlar yoki quvvatlarni ishga tushirishning yuqori 
darajasi yo’naltiruvchi maqsadlar bo’lib xizmat qiladi. Byudjetdan 
«Management by Exception» nuqtai nazaridan boshqaruv vositasi sifatida 
foydalaniladi, shuning uchun ushbu turdagi rejalashtirish muddati bir 
oydan bir chorakkachani tashkil qiladi. Paydo bo’lgan farqlarni aniqlash 
va tahlil qilish «Controller-check-lists» usuli bo’yicha “reja xarajatlarini 
qayishqoq hisoblab chiqish” yordamida amalga oshiriladi.
O’zgarib turuvchi qisqa muddatli rejalashtirish oylik va choraklik 
rejalarga bo’lingan 21 oylik vaqt oralig’ini qamrab oladi. Rejalarni ishlab 
chiqish nazoratchilar tomonidan oylik yoki choraklik uchun amalga 
oshiriladi. "Qisqa muddatli rejalashtirish maqsadi – bir oy mobaynida 
biznesning rivojlanishini nazarda tutish, ishlar natijalari rejalardan chetga 
chiqishining butun reja gorizontini rejalashtirishga ta’sirini hisoblab 
chiqish va ushbu rivojlanishni ixcham boshqarishdan iborat. Joriy 
operastiyalarni texnik va iqtisodiy moslashtirish, shu tariqa, ushbu 
rejalashtirishning markazida turadi. Bir vaqtning o’zida u byudjet, o’rta 
va uzoq muddatli rejalashtirishni o’zgartirish kiritishning doimiy 
vositasiga aylanadi.
Rejalashtirish jarayonining amalda bajarilishi, biroq, ayrim 
masalalarga aniqliklar kiritilishini talab qiladi: rejalashtirishning alohida 
bosqichlarida usullar, modellar va texnik usullarni tanlash; rejalashtirish 
vositalarini tanlash; rejalashtirish jarayonida yuridik normalarni hisobga 
olish; reja hujjatlarini ishlab chiqish va b. Amalda, rejalashtirishning 
istalgan davrida ta’sir etish kattaliklari, rejalashtirish shakllarining 
belgilari va uning oqibatlari o’rtasida aloqalarning kompleks tarzda 
shakllanishi ishtirok etadi.
Rejalashtirish 
tizimlarining 
xususiyatlari. 
Kompleks 
tarzda 
rejalashtirish tizimining barpo etilishi va qo’llanilishi munosabati bilan 
paydo bo’ladigan korxona iqtisodiyotining markazi masalasi – bu 
rejalashtirish tizimining ustunliklari to’g’risidagi masala. Boshqacha 
aytganda, rejalashtirish tizimi korxona maqsadiga erishishga qanday 
ulush qo’shini aniqlash muhim ahamiyat kazb etadi. Ushbu masalani 
maqsadga erishish ko’rsakichlari, ya’ni natijalar boshqaruvning alohida 
unsurlari bo’yicha faqat kardinal shkala bo’yicha o’lchanishi va ushbu 

---

80 
unsurlar bilan shartli ravishda muvofiqlashtirilishi mumkinligiga 
qaramasdan qo’yish lozim. Biroq rejalashtirish tizimi va alohida reja ular 
bo’yicha baholanadigan belgilar rejalashtirishning qaysi tizimi muayyan 
sharoit uchun mos kelishi haqida mulohaza yuritish uchun zarur. 
Rejalashtirish tizimlarining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini aytish 
mumkin: