B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

1.3.2. Ftal angidridini turli usullar bilan olish
Sintetik smolalar olishda ishlatiladigan ftal angidridi ortoksilolni
oksidlab olinadi:

---

79
 
 
Ushbu usul boshqa eski usul – naftalinni oksidlab ftal angidridi
olishni muvaffaqiyatli siqib chiqarayapti:
1.3.3. Tereftal kislotani turli usullar bilan olish
Sintetik  poliefir  tolalari  olishda  zarur  monomer  bo‘lgan  teref-
tal  kislotasini  olish  maqsadida  p–ksilolni  oksidlash  jarayoni  sanoat
o‘sishining keng yo‘li bo‘lib, aromatik uglevodorodlarni oksidlash-
ning yana bir jarayonidir. n–ksilol 95–98% tozalik bilan ksilol frak-
siyasidan  quyi  temperaturali  kristallizatsiya  jarayoni  orqali  ajratib
olinadi.
p–ksilolni oksidlash nitrat kislota, havo yoki toza kislorod bilan
amalga oshiriladi.
Suyultirilgan  nitrat  kislota  (30–40%  li)  bilan  oksidlash  bir  bos-
qichda 150–200ºC da 30–50 atmosfera bosimi ostida katalizator sifa-
tida simob nitrat ishtirokida olib boriladi:
4C
6
n(Ch
3
)
2
+14HNО
3
  → 4C
6
n
4
(CООH)
2
+15h
2
О+7N
2
O
3
Reaksiyaga kirishgan p–ksilolga nisbatan olganda tereftal kislota-
ning salmog‘i 90% ga yetadi.
Ushbu  jarayon  qator  kamchiliklarga  ega:  reaksiya  mahsulotlari
nitrolash mahsulotlari bilan ifloslangan, muhit o‘ta agressiv hamda
portlash xavfi bor.
Havo  yoki  kislorod  bilan  oksidlash  iqtisodiy  jihatdan  foydali
bo‘ladi.  U  ikki  bosqichda  amalga  oshiriladi.  120–200ºC  haroratda,
atmosfera yoki oshirilgan 20–30 atmosfera bosimi ostida kobalt yoki
3O
2
500-600°C, V
2
O
5
4,5 O
2
350°C, V
2
O
5

---

80
marganets  naftenati  yoki  rezinati–katalizatori  ishtirokida  p–toluil
kislota hosil bo‘ladi:
Оksidlash  ushbu  bosqichda  to‘xtatiladi,  chunki  karboksil  guru-
hi qolgan metil guruhini oksidlashni susaytiradi. p–toluil kislotasini
oksidlashni keyingi qattiqroq sharoitlarda (260–80ºC, 70 atmosfera)
olib borilishi tereftal kislotasi hosil bo‘lishiga olib keladi:
Tereftal kislota salmog‘i 40–60%ni tashkil qiladi. Biroq p-toluil
kislotaning  metil  efirini  oksidlash  manfaatliroqdir,  chunki  tereftal
kislotaning salmog‘i 80–90% gacha yetadi.
Buning uchun toluil kislota metil efiri holiga o‘tkaziladi:
Shunday qilib, karbonil guruhining oldi to‘siladi va keyingi ok-
sidlashga to‘sqinlik qilmaydi.
Ushbu efirni keyingi oksidlanishi tereftal kislotaning dimetil efi-
rini hosil bo‘lishiga olib keladi:
1,5O
2
, 260°C, 70 atm
Pb (ooCCH
3
)
 
Fe
2
O
5
/Al
2
O
3

---

81
 
Monometiltereftalat Dimetiltereftalat
Аromatik uglevodorodlarni oksidlash bo‘yicha eng zarur jarayon-
laridan biri bo‘lgan izopropilbenzolni oksidlab fenol va atsetonlarni
olish jarayonidir.
Ushbu jarayonning kimyosi va texnologiyasi rus olimlari Serge-
yev,  Krujalov,  Nemsov  va  Udrislar  tomonidan  1942–1944-yillarda
ishlab  chiqilgan.  Hamdo‘stlik  davlatlarida  dunyoda  birinchi  bo‘lib
kumol usuli bilan fenol va atseton olishning ko‘p tonnali ishlab chi-
qarish  korxonasi  ishga  tushirildi.  Ushbu  kumol  usuli  bilan  xorijda
birinchi zavodlar 1953–1954-yillarda ishlay boshlagan.