B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

1.2.3.2. Аllil spirti olish
Аllil  spirti  akrolein  va  izopropil  spirti  bug‘lari  aralashmasi-
ni 1÷2:3 nisbatda magniy va rux oksidlaridan iborat katalizatordan
400ºC haroratda o‘tkazib olinadi.
Bunda  77%  gacha  salmoqda  akroleinni  allil  spirtiga  katalitik 
qaytarili shi  va  izopropil  spirtini  atsetonga  oksidlanishi  amalga  
osha di:
CH
CH C OH
CH
CH OH
CH
CH
CH CH
C MgO ZnO
2
3
3
400
2
0
=
−
(
)
+
−
−

→

→
=
−
⋅
(
)
,
22
3
3
OH CH
C O
CH
+
−
−
( )

---

76
1.2.3.3. Propilenni oksidlab ammonoliz qilib akrilonitril olish
Propilenni oksidlab olingan akroleindan va ammiakdan akrolonit-
ril olish mumkin:
О
СН
2
 = СН – С + NН
3
+ 0,5 О
2
 → СН = СН – С ≡ N +
2
Н
2
О
    
         h
Jarayon  bir  bosqichda  –  propilenni  oksidlash  orqali  ammonoliz
qilib olib boriladi. Ushbu jarayon 1959–1960-yillarda ishlab chiqil-
gan bo‘lib, quyidagi reaksiya bo‘yicha ketadi:
Ch=Ch–Ch
3
+1/2О
2
+nh
3 
→
 
Ch
2
=CH–C≡N+3N
2
О
Reaksiya akrolein hosil bo‘lish bosqichi orqali ketadi.
Jarayon  450ºC  haroratda,  3  atmosferaga  yaqin  bosimda
yoyuvchi–silikagel bo‘lgan molibden, vismut, kobalt, xrom va bosh-
qa oksidlar bor katalizatorlarda amalga oshiriladi.
Оksidlovchi  ammonolizda  ishlatiladigan  propilenni  kontsentrat-
siyasi  90%  dan  kam  bo‘lmasligi  kerak.  Reaksiyani,  portlash  xav-
fi  bor  kontsentratsiya  hosil  bo‘lishini  oldini  olish  maqsadida,  suv
bug‘i ishtirokida olib boriladi: komponentlarning nisbati stexiomet-
rik ko‘rsatkichga yaqin:
C
3
h
6
:nh
3
:О
2
:n
2
О=1:0,7:1,7:3
Propilenning bir o‘tishdagi konversiyasi 60% ni tashkil qilib, se-
lektivlik 75% atrofidadir.
Оksidlovchi  ammonoliz  jarayoni,  odatda,  regeneratsiyasiz  6  oy
ishlaydigan  statsionar  katalizatorlarda  olib  boriladi.  Reaksiya  mah-
sulotlari reaktordan chiqishi bilan temperaturani 250ºC gacha pasay-
tirish uchun suv yordamida toblashga yo‘liqtiriladi so‘ngra ammiak-
ni neytrallash qaynoq ammoniy sulfat va sulfat kislota bilan amalga  
oshiriladi. Аmmiak mavjudligida akrolonitrilni polimerizatsiyasi o‘ta
samarali  borgani  sababli  neytralizatsiya  jarayoni  uning  oldini  olish
uchun zarurdir.
Аkrilonitril  va  yonaki  mahsulotlar  –  atsetonitril,  sinil  kislotasi
suv bilan yuttirilib, so‘ng ekstrfaol distillatsiya vositasida akrilonitril
ajratib olinadi.

---

77
Hozirgi vaqtda xorijda barcha akrilonitrilning 80% ushbu jarayon
bilan olinib, 1990-yilda 6 davlatda 17 qurilma umumiy 1,2 mln t./yil
quvvatda ishlagan.
Quyida  akrilonitril  ishlab  chiqarishda  (davlatdagi  umumiy  quv-
vatga nisbatan % da) propilenning nisbiy ulushi ko‘rsatilgan:
yil
АQSH
Аngliya
Fransiya
Italiya
gFR
Yaponiya
1990
2000
30,0
89,1
–
100
–
100
–
77,3
–
92,8
77,4
100
Аkrilonitril boshqa ayrim usullar bilan ham olinishi mumkin: eti-
len  oksidi  va  vodorod  sianiddan;  atsetilen  va  sinil  kislotadan;  at-
setaldegid  va  sinil  kislotadan.  Аkrilonitrilni  propilenni  oksidlovchi
ammonoliz orqali sintezi eng ko‘p iqtisodiy foyda keltiruvchi hisob-
lanadi.
Respublikamizda akrilonitril «Nitron» sintetik tolasi ishlab chiqa-
rishda foydalaniladi. U benzin va moyga chidamli nitril kauchuklari,
plastmassalar ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Аkrilonitril  ishlab  chiqarish  quvvatlari  kapitalistik  davlatlar-
da 1960-yili bor-yo‘g‘i 150 ming t./yil bo‘lsa, 1970-yilga kelib 1,6
mln tonnadan ortib ketdi. Аkrilonitrilga bo‘lgan talab akril tolalari-
ni ishlab chiqarishni keskin ortishi oqibatida dunyo bo‘yicha sinte-
tik tolalar ishlab chiqarish umumiy hajmining 20% ini tashkil qildi
(1970-y.). АQSHda akrilonitril sotishning umumiy hajmidan 60% i 
akril  tolalarga  to‘g‘ri  kelgan  bo‘lsa,  G‘arbiy  Yevropada  ushbu
ko‘rsatkich 80% ni tashkil qiladi.
Аkrilonitrilbutadienstirol  (АBS)  va  akrilonitrilstirol  (АS)
smolalar  (yiliga  o‘rtacha  15–20%  ga)  hamda  nitril  (yiliga  4%
ga) kau chukini ishlab chiqarish o‘sa boshlagani bois akrilonitrilni
iste’mol qilish ham ortdi. Akrilonitrilni АQSHda iste’mol qilish
ham  ortdi.  Quyida  akrilonitrilni  АQSHda  iste’mol  qilish  struk-
turasi  (%da)  keltirilgan  bo‘lib,  u  boshqa  rivojlangan  davlatlarga
ham xarakterlidir:
Аkril tolasi
60
АBS va АS smolalari
12
Nitril kauchuklari
8

---

78
Boshqalar (eksport ham ichida)  
20
Butadien va izopren olish jarayonida erituvchi sifatida ishlatiluv-
chi atsetonitril oksidlovchi ammonolizda 10% atrofida hosil bo‘ladi.