B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

VI. Аromatik uglevodorodlar
Neftkimyo  ishlab  chiqarish  uchun  uglevodorod  xomashyosidan
aromatik uglevodorodlar: benzol, toluol, etilbenzol, izopropilbenzol,
stirol, metilstirol, naftalinlar olish katta ahamiyatga ega.
 
Neftkimyo sintezida aromatik uglevodorodlardan keng foydalani-
ladi.
Хorij  ma’lumotlariga  ko‘ra  40%  dan  ortiq  benzol  stirol  ishlab
chiqarishga (sintetik kauchuk monomeri), 20% i fenol olishga, 10% i 
sintetik tola ishlab chiqarishga va qolgan 30% i yuvish vositalari ish-
lab chiqarish, zaharli ximikatlar va boshqalarga sarf bo‘ladi.
Ch
Ch
Benzol
Toluol
Orto-
Meta-
Para-
ksilollar
Ch
C-
C-
Ch
Ch
Ch
Ch
Ch
Ch
C
Ch
Ch
Ch
C-
Ch
hC
hC
hC
hC
hC
hC
hC
hC
hC
hC
Ch
3
Ch
3
Ch
3
C
C
C
Ch
3
Ch
3
Ch
3
Ch
3

---

48
Neftkimyoda (50–55%) toluol plastmassalar, portlovchi modda-
lar, benzol olishda, erituvchi sifatida hamda benzinlarni komponenti
holida ishlatiladi.
Ksilollarning  asosiy  (35%  qismi)  erituvchi  sifatida,  yana  shun-
chasi aviatsiya benzini ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Оrto-ksilol ftal angidridi ishlab chiqarishda foydalaniladi, nafta-
lin o‘rniga keng miqyosda ishlatiladi. Para-ksiloldan poliefir tola va
plyonka ishlab chiqarish yarim xomashyosi bo‘lmish tereftal kislota-
si olinadi. Metaksilol ehtiyojga kam sarflanadi: uni oksidlab, izoftal
kislotasi olinadi. Undan esa plastifikatorlar ishlab chiqarishda foyda-
laniladi,  izomerlab  paraksilol  olinadi;  yuqori  oktan  sonli  benzinlar
uchun ham komponent hisoblanadi.
Uzoq  yillar  mobaynida  aromatik  uglevodorodlar  olishning  aso-
siy  manbai  bo‘lib  koksokimyo  sanoati  hisoblangan,  bunda  1  tonna
toshko‘mirdan 10 kg ga yaqin benzol olingan. Benzol va uning go-
mologlarini toshko‘mir smolasidagi miqdori foizning o‘ndan biriga
to‘g‘ri kelsa-da, aromatik uglevodorod resurslaridan bo‘lgan ushbu
manbani e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas, chunki ko‘mirni
kokslash jarayoni yirik masshtablarda olib boriladi.