Ushinskiy, Konstantin Dmitrievich
(1824-1870 y.y.) – buyuk rus pedagogi,
alloma. U 1824 yilning 19 fevralida Tula shahrida tug’ilgan. 9 yoshga to’lguncha o’z
oilasida savod chiqargan. So’ngra Novgorod-Seversk gimnaziyasiga o’qishga kirgan.
1840 yili Moskva universitetining yuridik fakultetiga o’qishga kirib, u yerda taniqli
pedagoglar qo’lida tahsil olgan. 22 yoshida Yaroslav litseyiga kameral (yuridik)
fanlar professori vazifasini bajaruvchi sifatida xizmatiga yuborilgan. Pedagoglik
faoliyatining dastlabki yillaridayoq iste’dodli, mahoratli o’qituvchi ekanligini
isbotlagan. Litseyda ishlab yurgan chog’larida pedagoglik faoliyatini ilmiy-ijodiy ish
bilan birga qo’shib olib borganligi sababli 1848 yilda uning birinchi ilmiy ishi
bo’lgan “Kameral fanlarni o’qitish haqida” nomli asarini yaratgan. U bu asarida eski
ta’lim tizimini tanqid qilganligi hukumatga yoqmaydi. Shu sababli 1849 yilning
sentyabrida K.D.Ushinskiy, uning do’stlari, demokratik ruhdagi o’qituvchilar
“ishonchsiz kishilar” sifatida litseydan chetlatiladi. Pedagog ish topish maqsadida
1949 yilda Peterburgga ko’chib boradi. Katta qiyinchiliklardan so’ng 1850 yilda ichki
ishlar vazirligiga ishga kirib, u yerda to’rt yil kichik bir amaldor vazifasida ishlaydi.
1854 yilda Yaroslavl litseyi sobiq direktorining tavsiyasi bilan Gatchino institutiga
til-adabiyot va qonunshunoslik o’qituvchisi bo’lib ishga kiradi. Tez orada institutning
sinflar inspektori vazifasiga ko’tariladi. Bu yillar K.D.Ushinskiy uchun sermahsul
davr bo’lgan. 1859 yilda Smolniy institutining sinflar inspektori vazifasiga tayinlanib,
institutning ilmiy bo’lim ishlarini qayta rivojlantirish topshirig’ini a’lo darajada
bajaradi. Mohir pedagog faoliyatida ilmiy-ijodiy ish ham asosiy o’rinni egallagan.
1857 yildan boshlab “Tarbiya jurnali” (“Jurnal dlya vospitaniya”), so’ngra “Xalq
maorifi jurnali”da o’z maqolalari bilan ishtirok etadi. 1860 yilda “Xalq maorifi
jurnali”ning muharriri qilib tayinlanadi.
1861 yilda “Bolalar dunyosi” (“Detskiy mir”) asarini, 1861 yilda I va II o’quv
yillari uchun “Ona tili” darsligini, “Muallimlar uchun qo’llanma”ni, 1870 yilda esa
III o’quv yili uchun “Ona tili” darsligini, 1867-69 yillarda “Inson – tarbiya predmeti
sifatida” (“Pedagogik antropologiyadan tajriba”) nomli asari ni nashr ettiradi. Qattiq
shamollash, zo’r berib ishlashi va xizmati bilan bog’liq ko’ngilsizliklar natijasida o’ta
toliqqan K.D.Ushinskiy 1870 yil 21 dekabrda Odessada vafot etadi.
221
K.D.Ushinskiy o’qituvchining mehnatini va uning tarbiyalanuvchi shaxsga
ta’sirini yuqori baholab, o’qituvchilar tayyorlash tizimini birinchi marta ilmiy
jihatdan asoslab beradi. Ta’limda ikki yo’nalish mavjud. Birinchi yo’nalishga ko’ra
bolalar o’qituvchining rahbarligida buyum yoki hodisani kuzatadi va shu buyum yoki
hodisa to’g’risida umumiy tushuncha hosil qiladi. Ikkinchi yo’nalishga ko’ra esa
olingan bilimlar umumlashtiriladi va mustahkamlanadi. Har bir dars ma’lum
maqsadga qaratilgan, tugallangan bo’lishi va yetarli darajada tarbiyaviy xarakterga
ega bo’lishi, bu jarayonda bolalarda mustaqil ishlash qobiliyatini o’stirish lozim.
Bunda o’qituvchi maktabga yangi kirgan bolalarga darsda mustaqil ishlashning
to’g’ri usullarini o’rgatishi kerak. Bolalar to mustaqil ishlash malakalarini
mustahkam o’zlashtirib olmaguncha, ularga uyga vazifalar berish yaramaydi.
K.D.Ushinskiy darslarni bir necha turga ajratadi. Ular: 1. Yangi bilim beradigan
darslar. 2. O’quvchilar tomonidan mashqlar bajarilishini ta’minlaydigan darslar. 3.
O’tilganlarni takrorlashga imkoniyat yaratadigan darslar. 4. O’quvchilarning bilimini
hisobga olish darslari. 5. Yozma ishlarning bajarilishini ta’minlovchi darslar.
Pedagogning fikricha, axloqiy tarbiyaning vositalari quyidagilardir: 1. Ta’lim
(axloqiy tarbiyada kitob va darsliklarni o’rni). 2. O’qituvchining shaxsan namuna
bo’lishi. 3. E’tiqod. 4. O’quvchilarga mohirlik bilan munosabatda bo’lish (pedagogik
odob). 5. Ogohlantirish choralari. 6. Rag’batlantirish va jazolash.
Ta’lim jarayonida hal etiladigan asosiy didaktik vazifalar sifatida pedagog
quyidagilarni ko’rsatadi: 1. Bolaning nutqini o’stirish. 2. Bolalarni rus tilining
boyligidan ongli foydalanishga o’rgatish. 3. Til mantiqi (grammatikasi)ni o’rgatish.
Xalq tili – uning qadim zamonlardan boshlanuvchi bugungi ma’naviy hayotining eng
yaxshi, hech qachon so’lmaydigan, doimo yangidan ochilib, yashnab turadigan guli.
Butun xalq va uning vatani til bilan tirikdir. Bularning barchasi xalq ijod etgan til
orqali ifodalanadi. Xalq avlodlari birin-ketin yashab o’taveradi, ammo har bir avlod
hayotining natijalari keyingi avlodlarga til orqali meroc bo’lib o’tadi. Har bir avlod
o’z his-tuyg’ularini, tarixiy voqealar, diniy e’tiqod, maslak natijalarini, boshidan
kechirgan qayg’u va xursandchiliklarini ona tili xazinasiga qo’shadi. Til eng jonli,
eng boy va mustahkam aloqa vositasi bo’lib, xalqning yashab o’tgan, yashayotgan va
kelajakda yashaydigan avlodlarini bir-birlari bilan chambarchas bog’laydi, ularning
ulug’, tarixiy, jonli bir butunga aylantiradi. Til bor ekan, xalq ham bor, xalqning
hayot ekanligini til orqali bilish mumkin. Til xalqning hayotidir. Xalq tili
yo’qolganida xalqning o’zi ham yo’q bo’ladi.
K.D.Ushinskiyning eng muhim pedagogik g’oyalarini quyidagilar tashkil etadi:
1. Tarbiya xalqchillik tamoyiliga asoslanishi zarur. 2. Tarbiyada ifodalanadigan xalq
ruhining eng yorqin ifodasi ona tilidir. Rus bolalarini o’qitishda rus tili asos bo’lishi,
boshlang’ich maktablarda ta’lim rus tilida bo’lishi, bolalar Rossiya tarixi,
geografiyasi, tabiati bilan tanishtirilib borishi kerak. 3. Tarbiyaning asosiy vazifasi
axloqiy ta’sir etishdan iborat bo’lib, aqlni o’stirish, miyani bilimlar bilan
to’ldirishdan ko’ra muhimroq. 4. Axloqiy tarbiya bolalarda odamlarga hurmat va
muhabbat bilan qarashni, ularga nisbatan samimiy, xayrixoh va adolatli munosabatda
bo’lishni tarbiyalashi kerak. 5. Eski maktabda intizom nihoyatda g’ayritabiiy asosga,
mukofotlar va yoki jazolar ulashib beruvchi o’qituvchidan qo’rqish asosiga qurilgan
edi. Bu qo’rquv bolalarni zararli holatlarga: sustkashlikka, sinf doirasidagi zerikishga
222
va ikkiyuzlamachilikka olib kelgan. 6. Agar tarbiya kishini baxtli qilmoqchi bo’lsa,
uni baxt uchun tarbiyalamaslik kerak, balki mehnat uchun tayyorlashi lozim. 7. O’qish
mehnat, mehnat bo’lib qolishi, to’la ma’noli mehnat bo’lishi lozim. 8. Tez-tez takrorlash
yo’li bilan o’quvchilarda unutishning oldi olinadi, ularning xotirasi mustahkamlanadi.
9. Ko’rsatmali ta’lim o’quvchilarning rivojlanishini ta’min etadigan shartlardan
biridir. 10. O’quvchilar o’quv materialini anglab, puxta va mustahkam
o’zlashtirishlari zarur. 11. O’qituvchining o’quvchilarga namuna bo’lishi yosh qalb
uchun quyoshning barakali nuriki, uni hech bir narsa bilan almashtirib bo’lmaydi. 12.
Pedagogning o’quvchilarga ta’siri shunday tarbiyaviy kuchga egaki, buni hech
qanday ustav va dastur bilan, o’quv yurtini har qancha qulay tashkil etish bilan
almashtirib bo’lmaydi. 13. Tarbiya ishida murabbiyning shaxsi eng asosiy omil. 14.
Bizda meditsina fakultetlari bor-u, pedagogika fakultetlari yo’q, bu shuni
ko’rsatadiki, biz axloqiy va tarbiyaviy sog’lig’imizga qaraganda tanamiz sog’lig’ini
ko’proq qadrlar ekanmiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |