B. A. Nazarbayeva

Gravitatsion  datchiklar. 

Yaxshi  ma’lum  bo‘lgan  gravitatsion  sath 

detektorlariga  sathni  o‘lchashda  foydalaniladigan  datchiklar  kiradi.  Bunday  qayta 

shakllantirgichlarning  asosiy  elementi  suvga  qaraganda  kichikroq  zichlikka  ega 

---

269 

 

bo‘lgan  qalqovuch  bo‘lib  hisoblanadi.  Aksariyat  hollarda  qalqovuch  to‘g‘ridan-

to‘g‘ri  suv  kraniga  ulanadi  va  suvning  sathiga  bog‘liq  ravishda  uni  ochadi  yoki 

yopadi.  Qalqovuch,  mohiyatiga  ko‘ra,  suv  yuzasi  holatining  detektori  bo‘lib 

hisoblanadi.  Agar  suv  sathini  faqatgina  kuzatib  borish  emas,  balki  o‘lchash  ham 

zarur  bo‘lsa,  holatni  qayta  shakllantirgichni  –  potensiometrik,  magnitik,  sig‘imli 

qayta  shakllantirgichni  yoki  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  harakat  qiladigan  boshqa  biror 

datchikni  ulash  mumkin.  Shuni  qayd  qilish  lozimki,  gravitatsion  datchiklar 

ularning  manbalari  ishqalanish  va  tezlanish  bo‘lib  hisoblanadigan  xalaqit 

beruvchilarga  nisbatan  juda  ta’sirchan  bo‘ladi.  Ko‘rinib  turibdiki,  bunday 

datchiklar  gravitatsiya  kuchlari  bo‘lmagan  sharoitlarda  yoki  o‘zgaruvchan 

gravitatsiya  sharoitlarida,  masalan,  fazoviy  stansiyalar  va  reaktiv  samoletlarda 

ishlay olmaydi.  

Erning  og‘irlik  markazining  yo‘nalishiga  nisbatan  obyektning  egilish 

burchagini  aniqlaydigan 

sath  o‘lchagichlardan 

yo‘l  qurilishida,  inersion 

navigatsiya  tizimlarida,  mexanik  stanoklar  va  boshqa  qurilmalarda  foydalaniladi. 

Juda eski, biroq hozirgacha juda ommaviyligicha qolayotgan holat detektorlaridan 

biri  simobli  almashtirib  ulagich  (pereklyuchatel)  bo‘lib  hisoblanadi  (5.10A  va 

5.10B -rasmlar), u o‘tkazmaydigan trubka (ko‘pincha shishadan ishlangan), ikkita 

elektr  kontaktlari  va  simob  tomchisidan  tarkib  topadi.  Datchik  gravitatsion  kuch 

vektoriga  nisbatan  bir  tomonga  qarab  egilgan  bo‘lganda  simob  tomchisi 

kontaktlardan  qarama-qarshi  yo‘nalishda  ko‘chadi,  almashtirib  ulagich  ajraladi. 

Qurilma 

holatining 

o‘zgarishi  simobning  kontaktlar  tomonga  qarab 

harakatlanishiga,  ularni  qisqa  tutashuviga  olib  keladi,  bunda  almashtirib  ulagich 

ham  tutashadi.  Simobli  almashtirib  ulagichlar  maishiy  termostatlarda  qo‘llaniladi, 

bu  erda  ular  sezuvchan  element  sifatida  foydalaniladigan,  qurshab  turuvchi 

haroratning  o‘zgarishiga  reaksiya  ko‘rsatadigan  biometall  g‘altakga  o‘rnatiladi. 

Xona  harorati  ko‘tarilganda  yoki  pasayganda  g‘altakning  bukilishi  o‘zgaradi,  u 

almashtirib ulagichning holatini belgilaydi. Simobli kalit kontaktlarining tutashishi 

yoki  ajralishi  isitish  yoki  sovutish  tizimlari  tomonidan  boshqariladi.  Bunday 

tizimning  yaqqol  ko‘rinib  turgan  kamchiligi    uning  doimo  yonib-o‘chib  turishidir 

---

270 

 

(texnika  tili  bilan  aytganda  –  ikki  pozitsiyali  boshqarishdir).  Simobli  almashtirib 

ulagich  ostona  qurilmasi  bo‘lib  hisoblanadi,  u  o‘zining  burilish  burchagi  berilgan 

qiymatdan oshganda o‘zining holatini o‘zgartiradi. 

 

5.10-rasm. Gravitatsion datchiklar. A – simobli almashtirib ulagich ajralgan 

holatda; B – simobli almashtirib ulagich tutashgan holatda; D – elektrolitli egilish 

detektori