B. A. Nazarbayeva

Potensiometrik datchiklar. 

Holat va ko‘chish datchiklari ko‘pincha chiziqli 

yoki  burilishli 

potensiometrlar 

asosida  amalga  oshiriladi.  Agar  obyektning 

ko‘chishi  potensiometr  sudraluvchisining  (polzunok)  holatining  o‘zgarishi  bilan 

bog‘lanadigan  bo‘lsa,  obyektning  holatini  nazorat  qiladigan  qurilma,  ya’ni 

ko‘chish  detektori  olinadi.  Potensiometrik  qayta  shakllantirgichlar  faol 

qurilmalarga  kiradi,  chunki  qarshilikning  kattaligini  aniqlash  uchun  ular  orqali 

elektr toki oqib o‘tishi lozim bo‘ladi, ya’ni ular qo‘shimcha qo‘zg‘atish manbaiga 

(masalan,  doimiy  tok  manbaiga)  muhtoj  bo‘ladi.  5.9A-  rasmda  potensiometrik 

ko‘chish  datchigining  prinsipial  sxemasi  keltirilgan.  Amaliyotda  qarshilikni 

o‘lchash protsedurasi ushbu qarshilikda kuchlanish tushishini aniqlash protsedurasi 

---

267 

 

bilan almashtiriladi, u chiziqli potensiometr uchun har doim 

d

 ko‘chish kattaligiga 

proporsional bo‘ladi: 

                                              V = E 

                                                        (5.10) 

Bunda   - maksimal mumkin bo‘lgan ko‘chish kattaligi; 

E – 

potensiometrga 

qo‘yilgan kuchlanish (qo‘zg‘atish signali). 

Bu  erda  interfeysli  sxema  hech  qanday  yuklama  hosil  qilmaydi  deb  faraz 

qilinadi.  Bu  shart  bajarilmagan  taqdirda  sudraluvchining  holati  bilan  chiqish 

kuchlanishi o‘rtasidagi bog‘lanishning chiziqliligi buziladi. Buning ustiga, chiqish 

signali  qo‘zg‘atish  kuchlanishiga  proporsional  bo‘ladi,  agar  qo‘zg‘atish 

kuchlanishi  barqarorlashtirilgan  bo‘lmasa,  kattagina  xatoliklarning  manbaiga 

aylanishi  mumkin.  Yana  shuni  ham  qayd  qilish  lozimki,  potensiometrning 

qarshiligi  (5.10)  tenglamaga  kirmasligi  sababli  mazkur  tipdagi  datchiklar  nisbiy 

qurilmalar  bo‘lib  hisoblanadi.  Bu  ularning  barqarorligi  (masalan,  keng  haroratlar 

diapazonida) o‘lchashlar aniqligiga amalda ta’sir ko‘rsatmasligini bildiradi. Kichik 

quvvatli datchiklarda yuqori impedansli potensiometrlardan foydalanish maqsadga 

muvofiq bo‘ladi, biroq bunda ulanadigan yuklamaning ta’sirini hisobga olish lozim 

bo‘ladi.  SHu  sababli  ko‘pincha  bunday  sxemalarning  chiqishiga  kuchlanishlarni 

takrorlagichni  o‘rnatishga  to‘g‘ri  keladi.  Potensiometrning  siljuvchan  kontakti 

odatda elektr jihatidan sezgir o‘qdan izolyasiyalangan bo‘ladi. 

 

 

5.9- rasm. A – potensiometrik holat datchigi. B - qalqovichli gravitatsion suyuqlik 

sathi datchigi 

 

 

---

268 

 

5.9A-  rasmda  ko‘rsatilgan  potensiometrik  datchik  quyidagi  kamchiliklarga 

ega.  Siljuvchan  kontakt  chulg‘am  bo‘ylab  harakatlanish  bilan  o‘zgaruvchan 

rezistorning  goh  bitta,  goh  ikkita  o‘ramini  tutashtirishi  mumkin,  bu  chiqish 

kuchlanishi  qadamlarining  notekisligiga,  ya’ni  o‘zgaruvchan  echish  qobiliyatiga 

olib  keladi.  Shu  sababli 

N

  ta  o‘ramdan  tarkib  topgan  simli  potensiometrdan 

foydalanilganda faqatgina 

n

 o‘rtacha echim to‘g‘risida gapirish mumkin: 

                                                  n = 100/N

                                                       (5.11) 

Obyekt  potensiometrning  sudraluvchisini  ko‘chirish  uchun  kuch  sarflaydi, 

sarflangan  energiya  issiqlik  shaklida  ajralib  chiqadi.  Qoidaga  ko‘ra,  simli 

potensiometrlar  0,01  mm  atrofida  diametrli  yupqa  simdan  ishlanadi.  Yaxshi 

potensiometr to‘liq o‘lchash shkalasidan 0,1% atrofida o‘rtacha echish qobiliyatini 

ta’minlaydi, yuqori sifatli plenkali potensiometrning echish qobiliyati esa faqatgina 

rezistiv  materialning  bir  jinsli  emasligi  va  interfeysli  sxemaning  shovqin  ostonasi 

bilan  chegaralanadi.  Uzluksiz  echishga  ega  bo‘lgan  potensiometrlar  o‘tkazuvchan 

plastmassa,  uglerod  plenkalari,  metall  plenkalar  yoki 

kermet 

nomi  bilan  ma’lum 

bo‘lgan 

metall 

va 

keramika 

aralashmasidan 

ishlanadi. 

Pretsizion 

potensiometrlarning  siljuvchan  kontaktlari  sifatli  metall  qotishmalaridan 

tayyorlanadi.  Ko‘p  aylanishli  burchak  potensiometrlari  10

0

-3000

0 

diapazondagi 

ko‘chishlarni  o‘lchaydi.  Aksariyat  potensiometrlarga  quyidagi  kamchiliklar  xos 

bo‘ladi: 

1.

 

Katta mexanik yuklama (ishqalanish). 

2.

 

Obyekt bilan mexanik kontaktni ta’minlash zarurligi. 

3.

 

Tezkor harakat qila olmaslik. 

4.

 

Potensiometrning  qizishiga  olib  keladigan  ishqalanish  va  qo‘zg‘atish 

kuchlanishi. 

5.

 

Qurshab turuvchi muhit omillariga nisbatan past barqarorlik.