Azərbaycanda tətbiq edilə bilən İnteqrə Edilmiş Su Ehtiyatları İdarəçiliyi (İSEİ) üzrə qanunvericilik və siyasət sahəsində beynəlxalq qabaqcıl təcrübəyə dair hesabat

Azərbaycanda tətbiq edilə bilən İnteqrə Edilmiş Su Ehtiyatları İdarəçiliyi (İSEİ) üzrə qanunvericilik və siyasət sahəsində beynəlxalq qabaqcıl təcrübəyə dair

HESABAT

Böyük Qafqaz regionunda iqlim dəyişikliyi risklərinin zəif dağ icmaları tərəfindən su və daşqınlar üzrə idarəçiliyə daxil edilməsi layihəsi üçün hazırlanmışdır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı

Qabriel E. Ekstein

Hüquq üzrə professor, Texas A&M Universiteti

Rektor, İnternational H2O Solutions, LLC

P.O. Box 1153

Fort Worth, TX 76101-1153 USA

1.806.441.7172

www.InternationalH2Osolutions.com

[e-mail]

[e-mail]

28 dekabr 2014-cü il

Mündəricat

1. 
   Giriş
   
2. 
   Metodologiya
   
3. 
   Azərbaycanda su idarəçiliyi
   
   1. 
      Azərbaycanda su ilə bağlı qanunlar və siyasətlər
      
   2. 
      Azərbaycanda su ilə bağlı təşkilatlar və maraqlı tərəflər
      
4. 
   İSEİ-in qanunvericiliyə daxil edilməsi
   
5. 
   İSEİ üzrə qanunvericilik və siyasət sahəsində qabaqcıl təcrübələr
   
   1. 
      Hərtərəfli milli su strategiyası və ya siyasəti
      
   2. 
      Məlumatların və informasiyanın alınması, toplanması və yayımlanması
      
   3. 
      Bütün tərəflərin iştirakı
      
   4. 
      Su idarəçiliyinə hövzə yanaşması
      
   5. 
      Səth və yeraltı su ehtiyatlarının əlaqələndirilmiş şəkildə idarə olunması
      
   6. 
      Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi
      
   7. 
      Minimum ekoloji axın tələbləri
      
   8. 
      Təhlükələrin yüngülləşdirilməsi üçün torpaqdan istifadə və fəaliyyət üzərində məhdudiyyətlər
      
   9. 
      Daşqınların proqnozlaşdırılması və xəbərdarlıq mexanizmləri
      
   10. 
       Suyun iqtisadi dəyəri
       
   11. 
       Mübahisə həlletmə mexanizmi
       
   12. 
       Beynəlxalq transsərhəd sularla bağlı öhdəliklər
       
6. 
   Azərbaycan üçün tövsiyələr
   
   1. 
      İSEİ-nin qəbul edilməsi
      
   2. 
      Su ehtiyatları idarəçiliyində hövzə yanaşmasının tətbiq edilməsi
      
   3. 
      Səth və yeraltı su ehtiyatlarının əlaqələndirilmiş şəkildə idarə olunması
      
   4. 
      Əhalinin iştirakının genişləndirilməsi və gender təmsilçiliyi
      
   5. 
      İqlim dəyişikliyi risklərinin və məsələlərinin su idarəçiliyi prosesinə daxil edilməsi
      
   6. 
      Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirməsi prosesinin tətbiq edilməsi
      
   7. 
      Minimum ekoloji axın tələblərinin tətbiq edilməsi
      
   8. 
      Təhlükələri yüngülləşdirmə üçün bəzi torpaqdan istifadə təcrübələrinin və tədbirlərinin məhdudlaşdırılması
      
   9. 
      Beynəlxalq transsərhəd sularla bağlı öhdəliklərin götürülməsi
      
   10. 
       Hərtərəfli daşqın idarəçilik strategiyasının işlənib hazırlanması
       

Əlavələr: Bəzi ölkələrin su haqqında milli qanunlarından qanunvericilik nümunələri

Əlavə A: Milli su strategiyası və ya siyasəti

Əlavə B: Məlumatların və informasiyanın alınması, toplanması və yayımlanması

Əlavə C: Əhalinin iştirakı

Əlavə D: Su idarəçiliyinə hövzə yanaşması

Əlavə E: Səth və yeraltı su ehtiyatlarının əlaqələndirilmiş şəkildə idarə olunması

Əlavə F: Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi tələbləri

Əlavə G: Ətraf mühitlə bağlı minimum axın tələbləri

Əlavə H: Təhlükələri yüngülləşdirmək üçün torpaqdan istifadə və bununla bağlı tədbirlər üzərində məhdudiyyətlər

Əlavə İ: Daşqın proqnozları və xəbərdarlıq mexanizmləri

Əlavə J: Ümumi daşqın risk qiymətləndirilməsi və idarəçilik planları

Əlavə K: Suyun iqtisadi dəyəri

Əlavə L: Mübahisə həlletmə mexanizmləri

Əlavə M: Beynəlxalq trans-sərhəd suları ilə bağlı öhdəlikləri

1. 
   Giriş
   

Bu hesabat BMTİP tərəfindən həyata keçirilən Böyük Qafqaz regionunda iqlim dəyişikliyi risklərinin zəif dağ icmaları tərəfindən su və daşqınlar üzrə idarəçiliyə daxil edilməsi adlı layihə üçün sorğu edilən məlumatların bir hissəsi kimi hazırlanmışdır. BMTİP Azərbaycanda tətbiq edilə bilən İnteqrə Edilmiş Su Ehtiyatları İdarəçiliyi (İSEİ) üzrə qanunvericilik və siyasət sahəsində qabaqcıl təcrübələrin icmalını və müəyyənləşdirilməsini xahiş etmişdir.

Hesabat beş əsas hissədən ibarətdir: Metodologiya; Azərbaycanda su idarəçiliyi; İSEİ-nin qanunvericiliyə daxil edilməsi; İSEİ üzrə qanunvericilik və siyasət sahəsində qabaqcıl təcrübələr; və Azərbaycan üçün tövsiyələr. Bundan sonra, müxtəlif qabaqcıl təcrübələrə istinad edən bəzi ölkələrin milli qanunvericiliyindən müvafiq müddəaların nümunələrinin təqdim edildiyi Əlavələr verilir.

2. 
   Metodologiya
   

Bu hesabatın hazırlanmasında istifadə edilən metodologiya işin əhatə dairəsinə, layihə sənədində müəyyənləşdirilmiş sorğu edilən məlumatlara və milli ekspertlərlə və layihə üzrə aparıcı milli məsləhətçi ilə aparılan müzakirələrə əsaslanmışdır.

Layihə ilə bağlı aşağıdakı materiallar Azərbaycanda hazırki su idarəçiliyi və su idarətməsinin vəziyyətini daha dərindən başa düşmək üçün icmallaşdırılmış və dəyərləndirilmişdir:

• 
  BMTİP-nin Böyük Qafqaz regionunda iqlim dəyişikliyi risklərinin zəif dağ icmaları tərəfindən su və daşqınlar üzrə idarəçiliyə daxil edilməsi adlı layihə üçün layihə sənədi;
  
• 
  Azərbaycanda su idarəçiliyi ilə bağlı qanunlar, o cümlədən: Hidro-texniki qurğuların təhlükəsizliyi haqqında Qanun (2002-ci il); Su təchizatı və çirkab sular haqqında Qanun (1999-cu il); Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında Qanun (1999-cu il); Ekoloji təhlükəsizlik haqqında Qanun (1999-cu il); Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsi (1999-cu il); Hidro-meteorologiya haqqında Qanun (1998-ci il); Sənaye və məişət tullantıları haqqında Qanun (1998-ci il); Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi (1997-ci il); Meşə Məcəlləsi (1997-ci il); Azərbaycan Respublikasının Meliorasiya və suvarma haqqında Qanunu (1996-cı il)
  
• 
  İnstitutsional və İSEİ ekspertləri tərəfindən hazırlanmış İnstitutsional İSEİ Çərçivə Hesabatının layihəsi hazırlanmışdır.
  
• 
  Su qanunvericiliyi və su siyasəti bölməsi: Azərbaycanın su (su ehtiyatlarının idarə olunması) qanunvericiliyinin və bu sahədə siyasət sənədlərinin təhlili üzrə milli qanunvericilik ekspertinin hesabatı.
  

Azərbaycanda tətbiq edilə bilən İnteqrə Edilmiş Su Ehtiyatları İdarəçiliyi (İSEİ) ilə bağlı qanunvericilik və siyasət konsepsiyalarını və qabaqcıl təcrübələri müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı materiallar nəzərdən keçirilmiş və dəyərləndirilmişdir:

• 
  --- Hövzələrdə İnteqrə Edilmiş Su Ehtiyatlarının İdarəçiliyi üzrə məlumat kitabı (GWP and INBO 2009)
  
• 
  --- İnteqrə edilmiş daşqın idarəçiliyi: konsepsiya (APRM, WMO, and GWP 2009)
  
• 
  --- İnteqrə edilmiş daşqın idarəçiliyinin hüquqi və institutsional aspektləri, WMO-No. 997 (WMO 2006)
  
• 
  Ekstein Qabriel Su qanunvericiliyinin tətbiqi üçün yol açma (UNEP 2010-cu il)
  
• 
  Hassinq Jan, Fəaliyyətdə İnteqrə Edilmiş Su Ehtiyatları İdarəçiliyi (İSEİ), Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ümumdünya Su Dəyərləndirmə Proqramı : Dialoq sənədi (YUNESKO 2009-cu il)
  
• 
  MkKafri, Stefen K. və Veber, Qreqori S., Şirin su ehtiyatlarının qorunması və onlardan dayanıqlı istifadə üzrə siyasət və qanunvericiliyin işlənib hazırlanmasına dair məlumat kitabı (UNEP 2005-ci il)
  
• 
  Peqram Qay, Çay hövzə planlaşdırması: Strateji hövzə planlaşdırması üzrə prinsiplər, prosedurlar və yanaşmalar (YUNESKO 2013-cü il)
  
• 
  Saito Yolanda, Dayanıqlı su idarəçiliyi: hüquqi qabaqcıl təcrübələr toplusu (IDLO and CISDL 2012)
  
• 
  Slutveq Roel, İnteqrə Edilmiş Su Ehtiyatları İdarəçiliyi və strateji ətraf mühit qiymətləndirməsi: iqlim sınaqları üçün qüvvələrin birləşdirilməsi (CPWC and NCEA 2009)
  

Əlavə olaraq, qanunvericiliyin tətbiqi konsepsiyalarını və İSEİ ilə bağlı qabaqcıl təcrübələri müəyyənləşdirmək məqsədilə müxtəlif ölkələrin çoxsaylı milli qanunları və qaydaları nəzərdən keçirilmiş və dəyərləndirilmişdir.

Geniş icmaldan sonra, ən uyğun konsepsiyalar və qabaqcıl təcrübələr müəyyənləşdirilmiş və qısaca müzakirə edilmişdir. Bundan əlavə, hər bir konsepsiya və qabaqcıl təcrübə üçün müxtəlif milli qanunlardan müvafiq nümunələr götürülmüş və hesabatın sonunda Əlavələrdə təqdim edilmişdir. Nəhayət, ölkənin su ilə bağlı şəraiti və tələbləri, konstitutsional quruluşu, mövcud qanunları və qaydaları və BMTİP-nin layihə sənədində qeyd olunan məqsədlər nəzərə alınaraq, ayrıca Azərbaycan üçün tövsiyələr işlənib hazırlanmışdır.

3. 
   Azərbaycanda su idarəetməsi
   
   1. 
      Azərbaycanda su ilə bağlı qanunlar və siyasətlər
      

Azərbaycanda şirin su ehtiyatlarının idarə olunması, paylanması və mühafizəsi ilə bağlı bir sıra milli məcəllələr, aktlar və qanunlar (milli qanunlar) vardır. Həmçinin, verilən məlumata görə, həmin milli qanunların tətbiq edilməsi üzrə 200 normativ hüquqi akt (qaydalar) vardır.

Bu hesabatın məqsədləri üçün ən əsas və uyğun milli qanunlara aşağıdakılar aiddir:

• 
  Hidro-texniki qurğuların təhlükəsizliyi haqqında Qanun (2002-ci il);
  
• 
  Su təchizatı və çirkab sular haqqında Qanun (1999-cu il);
  
• 
  Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında Qanun (1999-cu il);
  
• 
  Ekoloji təhlükəsizlik haqqında Qanun (1999-cu il);
  
• 
  Torpaq Məcəlləsi (1999-cu il);
  
• 
  Hidro-meteorologiya haqqında Qanun (1998-ci il);
  
• 
  Sənaye və məişət tullantıları haqqında Qanun (1998-ci il);
  
• 
  Su Məcəlləsi (1997-ci il);
  
• 
  Meşə Məcəlləsi (1997-ci il);
  
• 
  Meliorasiya və suvarma haqqında Qanun (1996-cı il);
  

Bu qanunlar, milli ekspert cənab Şamil Hüseynov tərəfindən Su qanunvericiliyi və su siyasəti bölməsi: Azərbaycanın su (su ehtiyatlarının idarə olunması) qanunvericiliyinin və bu sahədə siyasi sənədlərin təhlili adlı hesabatda lazımi şəkildə icmallaşdırılır və dəyərləndirilir.

2. 
   Azərbaycanda su ilə bağlı təşkilatlar və maraqlı tərəflər
   

İnstitutsional İSEİ çərçivə hesabatının layihəsində icmallaşdırıldığı kimi, “Azərbaycanda institutsional vəziyyət, əsas etibarilə yalnız ümdə ehtiyaclar üzrə, çox məhdud əlaqələndirmə ilə, su ilə bağlı maraqlı tərəflər qrupunu təşkil edən müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən nazirliklərlə və qurumlarla xarakterizə olunur. İnstitutsional İSEİ çərçivə hesabatının layihəsində bu qurumlar qısaca şəkildə icmallaşdırıldığı halda, növbəti bölmədə Azərbaycandakı su idarəçiliyi ilə bağlı onların hazırki rolları və səlahiyyətləri barədə geniş məlumat verilir. Bu bölmənin məqsədi Azərbaycanda hazırda qüvvədə olan su idarəetmə çərçivəsi barədə fikir yaratmaqdır.

1. 
   Azərbaycanda su ilə bağlı əsas təşkilatlara aşağıdakılar aiddir:
   

• 
  Fövqəladə Hallar Nazirliyi (FHN) = 2005-ci ildə təsis edilmiş və Azərbaycanda təbii və bəşəriyyətin səbəb olduğu təbii fəlakətlərə qarşı hazırlığa görə cavabdeh olan kabinet səviyyəsində nazirlikdir. Nazirliyin vəzifələri su və daşqın idarəçiliyinin əksər aspektlərini əhatə edir.
  
• 
  Su Ehtiyatları üzrə Dövlət Agentliyi (SEDA) = SEDA su idarəçiliyi, ayrılması və ya qorunması üzrə cüzi səlahiyyətə malik olmaqla Fövqəladə Hallar Nazirliyi çərçivəsində yeni yaradımış agentlikdir. Onun əsas mandatı su ehtiyatları idarəçiliyini təkmilləşdirmək və su hövzələrinin etibarlı şəkildə qorunmasını təmin etmək üçün müvafiq nazirliklərin və dövlət agentliklərinin fəaliyyətini əlaqələndirməkdən ibarətdir. Onun öhdəliyinə, həmçinin, əvvəllər Hidromet (bax aşağıda) tərəfindən verilən hidrometeoroloji məlumatların işlənib hazırlanması da aiddir. Hazırda Hidromet ETSN-nin tərkibində olsa da, bu idarənin SEDA-nın səlahiyyətinə verilməsi təklif olunmuşdur. (bu hesabat yazıldığı vaxt, onlar hələ də ayrı-ayrı qurumlardır). SEDA-nın FHN-nin tərkibində olduğunu nəzərə alsaq, onun əsas səyləri su ehtiyatlarının lazımi şəkildə idarə olunmasını və fövqəladə hallarda gərəkli tədbirlərin görülməsini təmin etməyə yönəlmişdir (daşqınlar və quraqlıqlar).
  
• 
  Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (ETSN) = ETSN bütün Azərbaycanda su tutarlarının qorunmasına, suyun çirkləndirilməsi halları üzrə idarəçiliyə və su ehtiyatlarının paylanmasında ətraf mühitlə əlaqədar su ilə bağlı tələblərin nəzərə alınmasının təmin edilməsinə görə cavabdeh olan kabinet səviyyəsində nazirlikdir. Onun səlahiyyətlərinə, həmçinin, ətraf mühitlə bağlı şəraitin, o cümlədən ətraf mühitlə bağlı axınların monitorinqi aiddir. Aşağıdakı qurumlar ETSN-nin tərkibindədir:
  

- Mili Hidrometeorologiya Departmenti (Hidromet) hidrometeoroloji hadisələrinin və proseslərin monitorinqinə və proqnozlaşdırılmasına görə cavabdehlik daşıyır. SEDA-nın təsis edilməsi ilə Hidrometin funksiyalarının SEDA-ya ötürüləcəyi gözlənilir (bu hesabat yazıldığı vaxt, onlar hələ ayrı-ayrı qurumlardı və ona görə də burada ayrıca təqdim olunur)

- Milli Geoloji Araşdırmada səylər yeraltı ehtiyatların araşdırılmasına və onların monitorinqinə yönəlir (digər vəzifələrlə yanaşı) və o, inkişaf etdirmə və ya yeraltı suları idarəetmə mandatına malik deyil. Lakin, yeraltı su ehtiyatlarından istifadəyə icazə verir (“aydınlaşdırmalar”ın tətbiqi halları)

- Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Şirkəti (AJSC) = ASJC suvarmada istifadə olunan su ehtiyatlarının və hidroloji qurğuların idarə olunmasına görə cavabdehdir. O, Azərbaycanda su idarəçiliyi üzrə texniki bir qoldur və əsasən infrastruktura və struktur inkişafa doğru səmtləşmişdir. AJSC daşqından müdafiə / yüngülləşdirmə üçün bəndlərin əksəriyyətinin tikintisinə (daşqından müdafiə bəndləri) və su təchizatına nəzarətə görə cavabdehlik daşıyır. Bundan əlavə, AJSC istehlakçılar arasında suyun paylanmasına (ilk növbədə suvarma məqsədləri üçün), habelə Su İstifadəçi Birliklərinə nəzarətə görə cavabdehlik daşıyır.

- Azərsu ASC = əhalinin içməli su ilə təchizatına və çirkab suların / kanalizasiya xidmətlərinin idarə olunmasına görə cavabdeh olan qeyri-dövlət müəssisəsidir.

- Səhiyyə Nazirliyi (SN) = SN Azərbaycanda içməli suyun keyfiyyətinin təmin olunmasına görə cavabdeh olan kabinet səviyyəsində nazirlikdir.

- Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi (DTXK) = DTXK bütün Azərbaycanda torpaqdan istifadənin idarə olunmasına, habelə onun səhralaşma, eroziya, sürüşmə hallarına və digər antropogen və təbiət mənşəli təsirlərə qarşı mühafizəsinə görə cavabdeh olan kabinet səviyyəsində bir komitədir.

- Azərenerji ASC = Azərbaycanda ən iri elektrik enerjisi istehsalçısıdır. Öz funksiyalarının bir hissəsi kimi, o, bütün ölkədə çox sayda su elektrik stansiyalarının fəaliyyətini təmin edir.

3.2.2. Azərbaycanda su sahəsində fəaliyyət göstərən digər təşkilatlara və maraqlı tərəflərə aşağıdakılar aiddir:

- Bələdiyyələr

- Su İstifadəçi Birlikləri

- Özəl Müəssisə Su İstifadəçiləri

4. İSEİ-nin qanunvericiliyə daxil edilməsi

İnteqrə Edilmiş Su Ehtiyatları İdarəçiliyi (İSEİ), mühüm ekosistemləri və resursları təhlükə altına qoymadan, bərabər şəkildə iqtisadi və sosial rifahı maksimum dərəcəyə çatdırmaq üçün bir vasitə qismində su, torpaq və onlarla bağlı ehtiyatların əlaqələndirilmiş şəkildə inkişaf etdirilməsini və idarə olunmasını həvəsləndirən proses kimi izah edilə bilən su idarəçiliyinə vahid bir yanaşmadır. Beləliklə, o, dayanıqlı su ehtiyatları idarəçiliyi üzrə bir metodologiyadır.

İSEİ, ilk dəfə 1992-ci ildə Su və Dayanıqlı İnkişaf üzrə Dublin Bəyannaməsində¹ verilən dörd mühüm dəyərə əsaslanır. Bunlara aiddir:

• 
  Şirin su həyatı, inkişafı və ətraf mühiti dayanıqlı etmək üçün vacib olan məhdud və tükənən bir ehtiyatdır;
  
• 
  Su ehtiyatlarının inkişaf etdirilməsi və idarəçiliyi, istifadəçiləri, planlaşdırma aparan tərəfləri və bütün səviyyələrdə siyasətçiləri cəlb edərək, ümumi iştirakçılıq yanaşmasına əsaslanmalıdır;
  
• 
  Qadınlar suyun təmin edilməsində, idarə olunmasında və mühafizəsində mühüm rol oynayırlar; və
  
• 
  Su onun istifadə edildiyi bütün rəqabət aparan sahələrdə iqtisadi dəyərə malikdir və o, iqtisadi fayda kimi qəbul edilməlidir.
  

Mühüm dəyərlər kimi bu məqamlar su ehtiyatlarının idarə olunması üçün rəhbər müddəalar qismində xidmət edir. Xüsusən də, onlar təməl yaradır, hansı ki, bunlar əsasında sonrakı prinsiplər və konsepsiyalar müəyyənləşdirilmişdir. Müəyyən bir siyahı olmasa da, İSEİ ilə bağlı başlıca prinsiplərə və konsepsiyalara aşağıdakılar aiddir:

• 
  Bütün su ehtiyatları, bütün maraqlar və maraqlı tərəflər, idarəetmənin bütün səviyyələri və bütün müvafiq rejimlər baxımından vahid su idarəçiliyi;
  
• 
  Vahid kontekst çərçivəsində hər bir su ehtiyatının dayanıqlığı;
  
• 
  Icmalar və insanlar, sənaye, kənd təsərrüfatı və ətraf mühit boyu su idarəçiliyində bərabərlik;
  
• 
  Su idarəçiliyində və qərarların qəbul edilməsində malik olduqları hüquqlar və öhdəliklər, habelə oynadıqları rollara görə kişilər və qadınlar arasında gender bərabərliyi;
  
• 
  Suyun iqtisadi və sosial dəyərlərinin tanınması; və
  
• 
  Su ehtiyatlarının idarə olunmasında düzgün idarəçilik tələbi.
  

Bu prinsiplər İSEİ üçün bir çərçivə yaratsa da, onlar mandatlar qismində ifadə olunmur. Bundan əlavə, İSEİ göstəriş xarakterli deyildir və prosedurların və ya standartların formulunu müəyyən etmir. İSEİ, daha çox çevik, təkrarlanan bir posesi təmin edir,hansı ki, bu prosesdə həm arzu olunan nəticəyə doğru səylər göstərilir, həm də dəyişən vəziyyətlərə və tələblərə qarşı davamlı şəkildə tədbirlər görülür. Bundan əlavə, o, siyasətçilərdən davamlı şəkildə məlumatların, təkliflərin, islahat tədbirlərinin, idarəçilik alətlərinin və təşkilati tədbirlərin qiymətləndirilməsini və ayrıca bir mədəni, sosial, siyasi, iqtisadi və ya ətraf mühit kontekstində bunlardan ən çox hansının uyğun gəldiyinə dair qərar verməyi tələb edən bir qərar vermə prosesidir.

Beləliklə, İSEİ, xüsusən də, şəraitdə tədricən gedən və gözlənilməz dəyişiklərə, o cümlədən iqlim dəyişikliyinə qarşı tədbir görmək üçün uyğundur. Ayrıca olaraq, İSEİ, hövzə planlaşdırma prosesində riskləri müəyyənləşdirdiyi və yüngülləşdirdiyi üçün suyun mövcudluğunda dəyişikliyə qarşı tədbirlərin görülməsini daha asan edir. Bundan əlavə, o, fəaliyyətə maraqlı tərəfin iştirakı ilə kömək edir və su ilə bağlı şəraitdə dəyişikliklə üz-üzə qalarkən su ehtiyatlarından dayanıqlı şəkildə istifadə etmək üçün icmaları səfərbər edə bilir.

Lakin, çevik və prosedur strukturuna görə, İSEİ-nin qanunvericilikdə tətbiqinə sadəcə qanunla İSEİ-yə mandat vermə yolu ilə nail oluna bilməz. Daha çox, inteqrativ yanaşmaya riayət edən və su ehtiyatlarının və onların idarəçiliyinin bilavasitə və ya bilvasitə təsir göstərdiyi və onlara təsir göstərən hüquqi, siyasi və təşkilati mexanizmlərin əlaqələndirilməsini tələb edən su idarəçiliyi üzrə hüquqi çərçivəyə ehtiyac vardır (məsələn, meşəçilik, enerji, sənaye inkişafı, şəhər / bələdiyyə su təchizatı, kənd təsərrüfatı və ətraf mühit). Əlavə olaraq, İSEİ-nin tətbiqi üçün çox vaxtı şüurda parçalanmış və köhnəlmiş qərar qəbul etmədən su idarəçiliyinə birgə və ümumi yanaşmaya keçid tələb olunur.

İSEİ hökumətin müxtəlif səviyyələrində və coğrafi bölgələrdə tətbiq edilə bildiyi halda, o, ən çox hövzə səviyyəsində (çay, göl və susaxlayan hövzə) tətbiq olunur. Bu, ona görədir ki, çay hövzəsi su ehtiyatları idarəçiliyi üçün ən praktiki bölgədir. Su səciyyəvi olaraq hövzədəki xüsusiyyətləri, cəhətləri və funksiyaları – torpaqdan istifadə, kənd təsərrüfatı, iqtisadi inkişaf, ətraf mühitin mühafizəsi, daşqın idarəçiliyi və sairəni birləşdirən mühüm bir qüvvədir. Bundan əlavə, hövzə səviyyəsində idarəçilik yuxarı-aşağı axın boyu hidroloji təsirləri, habelə ekoloji və infrastruktur sistemlərini tənzimləmək üçün sistematik və vahid yanaşmaya imkan verir. Lakin, hövzə səviyyəsində İSEİ milli və ya digər səviyyədə İSEİ yanaşmasına mənfi təsir göstərmir və ya onun ziddiyyət təşkil etmir. Buna baxmayaraq, idarəetmənin hər bir səviyyəsində İSEİ yanaşmasını uğurla inkişaf etdirmək məqsədilə, hüquqi inteqrasiya prosesi, xüsusən milli səviyyədə, qərar qəbul etmənin hər bir səviyyəsində rolları və öhdəlikləri aydın şəkildə müəyyənləşdirən güclü siyasət və qanunvericiliklər yönləndirilməlidir.

5. 
   İSEİ üzrə qanunvericilik və siyasət sahəsində qabaqcıl təcrübələr
   

Yuxarıda göstərildiyi kimi, İSEİ-nin tətbiqi üçün heç bir göstəriş xarakterli yanaşma yoxdur. Daha doğrusu budur ki, İSEİ, daima əlaqələndirildiyi və nəzərə alındığı halda İSEİ yanaşmasının həyata keçirilməsi ilə nəticələnə bilən müxtəlif prosedurlardan və standartlardan ibarətdir. Çox vaxtı bu prosedurlar və standartlar hər bir yer fərqli olur və yerli iqlim, hidrorqafik, ətraf mühit, mədəni, sosial, siyasi və iqtisadi şəraitdən asılı olur. Buna baxmayaraq, bəzi konsepsiyalar İSEİ-nin tətbiqi ilə bağlı qabaqcıl təcrübələr kimi geniş şəkildə qəbul olunur.

Növbəti bölmədə beynəlxalq səviyyədə qabaqcıl təcrübələr statusunu qazanmış İSEİ konsepsiyaları təqdim olunur. Hər bir konsepsiya üçün qısa izah verilir və onun məqsədi göstərilir. Daha sonra, bu hesabata Əlavələrdə, hər bir konsepsiya üçün bəzi ölkələrin milli qanunvericiliyindən götürülmüş nümunələr təqdim olunur.²

1. 
   Hərtərəfli milli su strategiyası və ya siyasəti
   

1. 
   Konsepsiya
   

• 
  Milli su strategiyası və ya siyasəti hökumətin su idarəçiliyi, paylanması və mühafizəsi ilə bağlı qısa-müddətli və uzun-müddətli baxışlarını, fikirlərini, prinsiplərini, məqsədlərini və strategiyalarını müəyyən edir. O, hökumətin niyyətini və ümumi su idarəçiliyi, su ehtiyatlarının inkişaf etdirilməsi və qorunması ilə bağlı ölkənin gedəcəyi istiqaməti təyin edir.
  
• 
  Aydın və yaxşı düşünülmüş milli su strategiyası və ya siyasəti hökumətin niyyətini və məqsədlərini reallaşdıracaq qanunların və qaydaların işlənib hazırlanmasına şərait yarada və bu işdə əsas kimi istifadə edilə bilər.
  
• 
  Hökumətə qanunların işlənib hazırlanmasında və onların tətbiqində və su idarəçiliyi, su ehtiyatlarının inkişaf etdirilməsi və qorunması tədbirlərinin həyata keçirilməsində bələdçilik edəcək əhatəli və geniş prinsipləri, məqsədləri və yanaşmaları müəyyənləşdirmək üçün milli su strategiyası və ya siyasəti ümumi əhalini və ölkənin su ehtiyatlarında marağı olan bütün iştirakçı tərəfləri bir araya gətirən ictimai bir prosesdə işlənib hazırlanmalıdır.
  

2. 
   Milli su strategiyasına və ya siyasətinə istinad edən bəzi ölkələrin milli qanunvericiliklərindən müddəaların nümunələri (Əlavə A)
   

2. 
   Məlumatların və informasiyanın alınması, toplanması və yayımlanması
   

1. 
   Konsepsiya
   

• 
  Məlumatlar və informasiya ölkənin su ehtiyatlarının dayanıqlı şəkildə idarə olunması, su ehtiyatlarının inkişaf etdirilməsi və qorunması üçün vacibdir. Bura aşağıdakılarla bağlı məlumatlar və informasiya aiddir:
  

-Su ehtiyatlarının xüsusiyyətləri, hidrometeoroloji, geomorfoloji, iqlim hidroloji və hidrogeoloji məlumatlar (həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət);

-Sosial, iqtisadi inkişaf, ətraf mühit və istirahət / əyləncə məkanlarında sudan istifadə və tələblər;

-Su ehtiyatlarına nəzarət və onların idarəçiliyi, o cümlədən yerli, regional, milli və trans-sərhəd su idarəçilik planları və strategiyaları, qanunlar, nizamnamələr, aktlar və fərmanlar və bununla əlaqədar bütün su idarəçilik mexanizmləri.

- Ölkənin su ehtiyatlarına dair məlumatların və informasiyanın idarə olunması üç bir-birilə əlaqəli olan komponenti özündə birləşdirir:

-Məlumatların / informasiyanın alınması – xüsusiyyətlərə, istifadə və tələblərə və su ehtiyatlarına nəzarət və onların idarə olunmasına dair məlumatların və informasiyanın alınması və inkişaf etdirilməsi üçün mexanizmlər yaratmaq. Belə məlumatları və informasiyanı əldə etmək vəzifələri bir quruma həvalə edilə və ya çoxsaylı yerli, regional və milli qurumlar, su istifadəçilər və digər maraqlı tərəflər arasında bölüşdürülə bilər.

- Məlumatların / informasiyanın toplanması – xüsusiyyətlərə, istifadə və tələblərə və su ehtiyatlarına nəzarət və onların idarə olunmasına dair məlumatları və informasiyanı mütəmadi olaraq və sistematik şəkildə toplamaq, saxlamaq və yayımlamaq üçün bu vəzifənin bir müstəqil (qeyri-siyasi) quruma həvalə edilməsi.

-Məlumatlara / informasiyaya çıxış imkanı və onların yayımlanması – Məlumatların və informasiyanın, habelə belə məlumatların və informasiyanın təhlil edildiyi hesabatların əhali üçün açıq və əlçatan olması. Əlçatanlıq dedikdə məkan və vaxt, formalar və səviyyələr və əhalinin onlara çıxışına, onları nəzərdən keçirməsinə və bu materialı başa düşməsinə maneələr yaratmayan həcmdə vəsait sərf etməsi nəzərdə tutulur.

2. 
   Məlumatların və informasiyanın alınması, toplanması və yayımlanması ilə bağlı bəzi ölkələrin milli qanunvericiliklərindən müddəaların nümunələri (Əlavə B)
   

3. 
   Bütün tərəflərin iştirakı
   

1. 
   Konsepsiya
   

• 
  İSEİ yalnız o halda uğurlu ola bilər ki, bütün maraqlı tərəflər məntiqli və effektiv şəkildə qərar qəbul etmə prosesində iştirak etsinlər. Bütün tərəflərin cəlb edilməsinin məqsədi, onların baxışlarının və maraqlarının nəticədə öz əksini tapması vasitəsi kimi, inzibati və hökumət səviyyəsində qərar qəbul etmə prosesində əhalinin və bütün maraqlı tərəflərin iştirak etməsidir. Bu iştirakçılığın nəticəsi əhalinin qərarlara və nəticələrə inamının artması və cavabdehlik sisteminin yaradılması olur.
  
• 
  Məntiqli və effektiv iştirak dedikdə sadəcə məsləhətləşmədən artıq nəsə nəzərdə tutulur. İştirak ədalətli, mümkün, həssas və şəffaf şəkildə olmalı və bütün maraqlı tərəflərə qərarlara təsir etmək imkanı verməlidir.
  
• 
  Su idarəçiliyi və tənzimləmə ilə bağlı bütün tərəflərin iştirakı idarəçiliyin bütün səviyyələrində və qərar qəbul etmənin bütün məkanlarında, o cümlədən milli, regional, hövzə, susaxlayan təbəqə, su qovşağı və icma səviyyələrində baş verməlidir.
  
• 
  Su idarəçiliyi və tənzimləmə ilə bağlı bütün tərəflərin iştirakı əhatəli olmalı və ümumi əhali, xüsusən də əlverişsiz vəziyyətdə olan qruplar və bütün maraqlı tərəflər üçün prosesdə iştirak etmək imkanları təmin edilməlidir. Digərləri ilə yanaşı, bura əhalinin ayrı-ayrı üzvləri, su istehlakçıları birlikləri, su istehlakçılarının şuraları, qeyri-hökumət təşkilatları və ekoloji təşkilatlar, bələdiyyələr, fərdi su istehlakçıları və korporativ su istehlakçıları.
  
• 
  Məişətdə istifadə və çox vaxtı kənd təsərrüfatında istifadə üçün suyun toplanması və istifadəsində qadınların oynadığı mühüm rolu nəzərə alaraq, su idarəçiliyi və tənzimləməsi ilə bağlı qərar qəbul etmə prosesinə qadınların çıxış imkanının və bu prosesdə onların iştirakının təmin olunmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir.
  

2. 
   Bütün tərəflərin iştirakına dair bəzi ölkələrin milli qanunvericiliyindən müddəaların nümunələri (Əlavə C)
   

4. 
   Su idarəçiliyinə hövzə yanaşması
   
   1. 
      Konsepsiya
      

• 
  Su ehtiyatlarının idarəçiliyi və planlaşdırılması üçün coğrafi sərhədlər çay hövzəsi (və ya su qovşağı yaxud suayrıcı) səviyyəsində müəyyənləşdirilməlidir. Elmi və inzibati əsaslarla təsdiqləndiyi halda və bütün tərəflərin iştirakı ilə inkişaf etdirildiyi təqdirdə, su ehtiyatlarının idarəçiliyi və planlaşdırılması üçün coğrafi sərhədlər yarım-hövzə (və ya su yarım-qovşağı yaxud suayrıcı) səviyyəsində müəyyənləşdirilə bilər).
  
• 
  Aşağıdakı səbəblərdən çay hövzəsi çox vaxtı su ehtiyatlarının idarəçiliyi üçün ən praktiki hissədir:
  

-Hövzə daxilindəki su vahid çıxışa doğru axmağa meylli olur və buna görə də bir-birilə qarşılıqlı əlaqəli, vahid sistem yaradır;

- Hövzələr səciyyəvi olaraq vahid, qovşaq-boyu ekosistem yaxud bir-birilə əlaqəli olan ekosistemlər kimi mövcud olur;

- Hövzələrin hüdudları adətən səthdə suayrıcı adlanan təbii sərhədlərlə və ya drenaj bölgüsü ilə müəyyən edilir;

- İqlim, geologiya, topoqrafiya, torpaq, flora və fauna hamısı hövzə suları ilə qarşılıqlı təmasda olur. Bu faktorlardan hər hansı birində təbii şəkildə və ya insan müdaxiləsi (məsələn, su təchizatı və ya torpaq istifadə vasitəsilə) ilə baş verən hər hansı bir dəyişiklik həcmdə, axın sürətində, axının özündə, çöküntü yükündə və suyun keyfiyyətində özünü biruzə verməklə bunun bütövlükdə su axını şəbəkəsində əks olunmasına gətirib çıxaracaqdır.

-Hövzə səviyyəsində nəzarət ekoloji və infrastruktur sistemlərinin həlli üçün sistematik yanaşmaya imkan yaradır.

-Hövzə səviyyəsində nəzarət yuxarı axın – aşağı axın hidroloji qarşılıqlı təsirlərin vahid həll yolları çərçivəsində nəzərdən keçirilməsinə imkan yaradır.

• 
  Yeraltı su ehtiyatlarının coğrafi ölçüləri hidravlik baxımdan əlaqəli çay hövzəsinin coğrafi ölçülərinə uyğun gəlmədiyi təqdirdə, əksər hallarda, hidravlik baxımdan əlaqəli yeraltı su ehtiyatları əlaqələndirilmiş şəkildə idarə olunması elmi və inzibati əhəmiyyət kəsb edən çay hövzəsinə aid edilir. Bəzi hallarda, yeraltı su ehtiyatları nəzarət və idarəçilik məqsədləri üçün öz yeraltı su hövzəsinə aid edilə bilər.
  
• 
  Hövzə yanaşması indi geniş şəkildə həm səth, həm də yeraltı su ehtiyatları üçün su ehtiyatları idarəçiliyinin gərəkli bir hissəsi hesab edilir. Əsas istisnanı çay hövzəsi süni şəkildə (kanallar, tunellər vasitəsilə) digər bir çay hövzəsi ilə əlaqələndirildiyi hallar təşkil edir. Belə hallarda iki hövzəyə düzgün və dayanıqlı şəkildə nəzarət və onların idarə olunmasına vahid və əlaqələndirilən üsul vasitəsilə nail oluna bilər.
  

2. 
   Su idarəçiliyinə hövzə yanaşmasına dair bəzi ölkələrin qanunvericiliyindən müddəaların nümunələri (Əlavə D).
   

5. 
   Səth və yeraltı su ehtiyatlarının əlaqələndirilmiş şəkildə idarə olunması
   

1. 
   Konsepsiya
   

• 
  Əlaqələndirilmiş şəkildə idarəçilik dedikdə hidravlik baxımdan əlaqəli olan səth və yeraltı su ehtiyatlarının (habelə, atmosfer suyu kimi digər mənbələr) əlaqələndirilən və vahid şəkildə idarə olunması və onlardan istifadə anlaşılır. Elmi və inzibati əsaslara söykəndiyi halda, əlaqələndirilmiş şəkildə idarəçilik sudan istifadəni və idarəçilikdə səmərəliliyi artıra bilər. Ümumiyyətlə, buna, səth sularının axını olmadığı halda yeraltı suların hasil olunmasına keçid almaqla nail olunur; səth suları mövcud olduqda susaxlayan təbəqənin yenidən dolmasına imkan yaratmaq üçün yeraltı suların hasilatı azaldılır.
  
• 
  Düzgün əlaqələndirilmiş şəkildə idarəçilik hidravlik baxımdan əlaqəli səth və yeraltı sulara, o cümlədən əlaqənin təbiətinə və xüsusiyyətlərinə dair biliklər, hidroloji və hidrogeoloji (həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətlə bağlı) məlumatlar və informasiya, regionda sudan istifadə və suya dair tələblər, habelə hidrometeoroloji, geomorfoloji və iqlimlə bağlı məlumatlar və informasiya tələb edir.
  
• 
  Düzgün əlaqələndirilmiş şəkildə idarəçilik üçün həmçinin əlaqələndirilmiş idarəçilik rejimi altında idarə olunan səth və yeraltı su ehtiyatlarının coğrafi və hidroloji sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi tələb olunur.
  
• 
  Xüsusi hidravlik baxımdan əlaqəli su tutarların əlaqələndirilmiş şəkildə idarəçiliyi nəzərdə tutulursa, bu sxem üzrə idarəetmə həmin su ehtiyatları üçün idarəçilik, ayırma və mühafizəyə dair qərarlar qəbul etmək səlahiyyətinə malik olan vahid bir quruma həvalə olunmalıdır.
  
• 
  Az sayda ölkə özlərinin su ilə bağlı qanunvericiliklərinə hidravlik baxımdan əlaqəli səth və yeraltı su ehtiyatlarının əlaqələndirilmiş və ya inteqrə edilmiş şəkildə idarəçiliyini daxil etdiyi halda, əlaqələndirilmiş istifadənin tətbiqinə çox vaxtı yer üçün səciyyəvi proqramlar və layihələr vasitəsilə nail olunur.
  

2. 
   Əlaqələndirilmiş şəkildə idarəçiliyə dair bəzi ölkələrin milli qanunvericiliyindən müddəaların nümunələri (Əlavə E).
   

6. 
   Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi
   

1. 
   Konsepsiya
   

• 
  Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi, təklif olunan planların, siyasətlərin, proqramların və layihələrin insan və ətraf mühitin sağlamlığı üçün yarada biləcək fəsadların (pozitiv və neqativ) qiymətləndirilmə prosesidir. Bu proses belə fəaliyyətlərin elmi və texniki təsirlərinin, habelə bir-birilə qarşılıqlı əlaqəli olan sosial-iqtisadi, mədəni və insan-sağlamlığına təsirlərin təhlilini əhatə edir.
  
• 
  Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi, təklif olunan fəaliyyətin və ya qərarların məqbul hesab edilib-edilməməsinə dair qərarlar qəbul edilməzdən əvvəl aparılır və yekunlaşdırılır.
  
• 
  Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi ətraf mühitlə bağlı əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş hər hansı standartları və ya nəticələri təyin etməsə də, onlar qərar qəbul edən tərəflərdən öz qərarlarında ətraf mühitə təsirləri nəzərdən keçirməyi və ətraf mühitlə bağlı təfsilatlı araşdırmaları və ətraf mühitə təsirlərə dair ictimaiyyətin fikirlərini nəzərə alaraq həmin tədbirləri əsaslandırmağı tələb edir.
  
• 
  Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi prosesi su ehtiyatlarına təsir (pozitiv və neqativ) göstərə biləcək torpaqdan istifadə, sudan istifadə, kənd təsərrüfatının inkişafı, tikinti, sənaye və iqtisadi inkişaf, əyləncə və turizm fəaliyyəti ilə bağlı təklif olunan bütün siyasətlərə, qanunlara, planlara, proqramlara və layihələrə və ətraf mühitin mühafizəsinə dair layihələrə tətbiq edilməlidir.
  
• 
  Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi prosesi şəffaf olmalıdır, qiymətləndirmənin nəticələrinin açıq və əlçatan olması tələb olunur və əhaliyə və maraqlı tərəflərə öz fikirlərini bildirmək imkanı verilməlidir.
  

2. 
   Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsinə dair bəzi ölkələrin milli qanunvericiliyindən müddəaların nümunələri (Əlavə F)
   

7. 
   Minimum ekoloji axın tələbləri
   

1. 
   Konsepsiya
   

• 
  Minimum ekoloji axınlar (minimum ekoloji təhlükəsiz axınlar) su tutarların və onlarla əlaqəli və onlardan asılı ekosistemlərin ekoloji, kimyəvi və fiziki bütövlüyünü qoruma vasitəsi kimi çaylarda və digər su tutarlarda ən aşağı su səviyyəsini saxlayır.
  
• 
  Minimum axınlar, habelə, su tutarın və onunla əlaqəli və ondan asılı ekosistemlərin ekoloji, kimyəvi və fiziki bütövlüyünü təhlükə altına almayan şəkildə susaxlayan təbəqələrdən davamlı olaraq istifadəni təmin etmə vasitəsi kimi susaxlayan təbəqələrə və yeraltı su ehtiyatlarına da şamil edilə bilər.
  
• 
  Geniş şəkildə etiraf olunur ki, ekoloji əsaslandırmalardan əlavə, minimum ekoloji axın tələbləri iqtisadi və insan sağlamlığı zəminində də qoruma üçün yararlı ola bilər, belə ki, onlar su vasitəsilə ticarət və nəqletmə, balıqçılıq, turizm və əyləncə, təbii su süzgəc mexanizmləri, çirkab su və axınları təmizləmə işləri və ümumi olaraq ekosistem xidmətləri kimi təsvir edilən digər tədbirlərə dəstək göstərir.
  

2. 
   Minimum ekoloji axın tələblərinə dair bəzi ölkələrin milli qanunvericiliyindən müddəaların nümunələri (Əlavə G)
   

8. 
   Təhlükələrin yüngülləşdirilməsi üçün torpaqdan istifadə və fəaliyyət üzərində məhdudiyyətlər
   

1. 
   Konsepsiya
   

• 
  Torpaqdan istifadə və fəaliyyət üzərində məhdudiyyətlər, daşqınlar, sellər, yanğınlar, şoranlaşma və çirklənmə halları kimi təhlükələri minimuma endirmək üçün struktur və qeyri-struktur (konstruktiv və qeyri-konstruktiv) mexanizmlər kimi xarakterizə oluna bilər.
  

- Struktur (konstruktiv) mexanizmlərə təhlükələrin qarşısını almaq və / və ya onların insanlara, təsərrüfatlara və ətraf mühitə vura biləcəyi neqativ təsirləri minimuma endirmək üçün nəzərdə tutulan dambalar, səddlər, bəndlər, kanallar və digər fiziki strukturlar (konstruksiyalar) aid edilə bilər.

-Qeyri-struktur (qeyri-konstruktiv) mexanizmlərə isə, səciyyəvi olaraq, təhlükələrin qarşısını almaq və / və ya onların insanlara, təsərrüfatlara və ətraf mühitə vura biləcəyi neqativ təsirləri minimuma endirmək üçün nəzərdə tutulan torpaqdan istifadə təcrübələri və tədbirləri üzərində məhdudiyyətlər, qaydalar və tələblər aiddir.

- Qeyri-struktur (qeyri-konstruktiv) mexanizmlərin təsir göstərə biləcəyi və yönəldiyi torpaqdan istifadə təcrübələrinə və tədbirlərinə aşağıdakılar aid edilə bilər:

- Daşqınlara, sellərə və ya şoranlaşmaya səbəb ola və ya bu prosesləri gücləndirə biləcək torpaqdan istifadə təcrübələri (məsələn, suyun torpağa süzülməsini azaltmaqla ağacların kəsilməsi və meşələrin qırılması ilə bağlı əməllər, torpaq qatını hədsiz dərəcədə tükəndirməklə ərazilərin mal-qara üçün otlaq kimi hədsiz tapdalanması, torpağı bərkitməklə qovşaq ərazilərdə kənd təsərrüfatı fəaliyyəti, torpağın süzülməsini azaltmaqla və mümkün iqtisadi itkiləri artırmaqla subasar ərazilərdə və vadilərdə inkişaf tədbirləri, axın boyu sahil ərazilərdə eroziyanı gücləndirən fəaliyyət, şoranlaşmaya səbəb olan kənd təsərrüfatı və digər təcrübələr və s.)

- Daşqınlar, yanğın və ya digər hadisələr zamanı çirklənməyə səbəb ola biləcək fəaliyyətlər (məsələn, çayların yaxınlığında və ya subasar və ya mühafizəsiz ərazilərdə kimyəvi maddələrin saxlanması, çayların yaxınlığında və ya subasar ərazilərdə pestisidlərdən və digər kimyəvi maddələrdən istifadə və su tutarların ərazilərində və subasar ərazilərdə məişət tullantılarının və qarışıq tullantıların yerləşdirilməsi)

- Qeyri-struktur (qeyri-konstruktiv) mexanizmlərə, həmçinin, təhlükələrin minimuma endirilməsi işini artırmaqla gərəkli təcrübələr və yanaşmalar da aid edilə bilər (məsələn, meşə massivlərinin salınması, rütubətli torpaqların qorunması və bərpası, dağ yamaclarında eroziyanı azaltmaq üçün ağac və otların əkilməsi, mal-qara otlaqları kimi istifadə olunan sahələrin əvəzlənməsi, axın boyu su tutarlara paralel deyil, təbii coğrafi hüdudlar boyu ağacların və məhsulların əkilməsi, həssas kimyəvi saxlanc qurğuları ətrafında yanğından mühafizə zolaqlarının yaradılması və s.)

- Qeyri-struktur (qeyri-konstruktiv) məhdudlaşdırıcı mexanizmlər, səciyyəvi olaraq, hər bir hövzə üçün vahid və fərdi şəkildə, hövzənin bütün fərqli xüsusiyyətləri, maraqlı tərəflərin maraqları və ehtiyacları, yuxarı axın və aşağı axın maraqları, təhlükələrin qarşısını alma və onların təsirlərini minimuma endirmə tələbi nəzərə alınmaqla inkişaf etdirilir.

5.8.2. Təhlükələri yüngülləşdirmək üçün torpaqdan istifadə və fəaliyyət üzərində məhdudiyyətlərə dair bəzi ölkələrin milli qanunvericiliyindən müddəaların nümunələri (Əlavə H)

5.9. Daşqınların proqnozlaşdırılması və xəbərdarlıq mexanizmləri

5.9.1. Konsepsiya

- Daşqınların ciddi narahatlıq doğurduğu rayonlarda və ölkələrdə, insanları qorumaq və daşqınların səbəb olduğu əmlak itkisi və dəyən zərəri minimuma endirmək üçün daşqın proqnozlaşdırma və xəbərdarlıq sistemlərinin inkişaf etdirilməsi vacibdir.

- Daşqınların proqnozlaşdırılması, səciyyəvi olaraq, hidrometeorologiy, klimotologiya, hidrologiya və torpaqdan istifadənin idarə olunması ilə bağlı məlumatları və informasiyanı toplamaq və təhlil etmək səlahiyyətinə malik olan hökumət qurumuna həvalə edilir.

- Daşqınlar barədə xəbərdarlıq sistemləri çox vaxtı daşqınların proqnozlaşdırılmasına görə cavabdeh olan hökumət qurumuna həvalə edilir. Xəbərdarlıq və qabaqcadan bildirmək vəzifələri, eyni zamanda, səbəb olma ehtimalı və ya daşqınlara nəzarətlə xüsusi layihələrin və qurğuların idarəçiliyinə görə cavabdeh olan qurumlara da həvalə edilə bilər.

- Bəzi ölkələr daşqınların proqnozlaşdırılması və xəbərdarlıq sistemlərini müəyyənləşdirdiyi halda, digərləri daşqın riskinin qiymətləndirilməsi və idarəçilik planlarının da yer aldığı daha geniş sxemlər tələb etməyə başlayırlar.

5.9.2. Daşqınların proqnozlaşdırılması və xəbərdarlıq mexanizmlərinə dair bəzi ölkələrin milli qanunvericilik nümunələri (Əlavə I)

5.9.3. Hərtərəfli daşqın risk qiymətləndirmələri və idarəçilik planlarına dair bəzi ölkələrin milli qanunvericilik nümunələri (Əlavə J)

5.10.Suyun iqtisadi dəyəri

5.10.1. Konsepsiya

• 
  Suyu iqtisadi bir mal kimi idarə etmə səmərəli və tarazlı istifadəyə nail olmaq, habelə məhdud su ehtiyatlarının mühafizəsini həvəsləndirmək üçün vacib bir mexanizmdir. Xüsusən su çatışmazlığının mövcud olduğu mühitdə və təchizatın genişləndirilməsi artıq mümkün bir seçim olmadığı halda, rəqabət aparan su istehlakı sektorları və sektor daxilində müxtəlif istehlak yönümləri arasında suyun paylanmasına dair məntiqli qərarların qəbul edilməsi olduqca zəruridir.
  

• 
  İSEİ kontekstində, alternativ su istehlakı nümunələrinin iqtisadi dəyərləndirilməsi qərar qəbul edən tərəflərə investisiya ilə bağlı prioritetləşdirmə üçün mühüm istiqamətlər verir.
  

• 
  Lakin, suyun iqtisadi dəyəri suyu dəyərləndirmənin yeganə yolu deyildir. Düzgün su dəyərləndirməsi, eyni zamanda, sosial və ətraf mühitlə bağlı, habelə digər qeyri-iqtisadi dəyərləri də nəzərə almalı və əhatə etməlidir.
  

5.10.2. Suyun iqtisadi dəyərinə dair bəzi ölkələrin milli qanunvericiliyindən müddəaların nümunələri (Əlavə K)

5.11. Mübahisə həlletmə mexanizmi

5.11.1. Konsepsiya

- Su idarəçiliyi sahəsində mübahisə həlletmə mexanizmi və standartlar narazı su istehlakçılarına öz şikayətlərini bildirmək və bərpa yolu axtarmaq imkanını verir. Su idarəçilik qurumları vasitəsilə, habelə formal məhkəmə sistemi vasitəsilə inzibati prosedurlar bu mexanizmlərə aid edilə bilər. Bəzi ölkələrdə mübahisə həlletmə imkanlarına arbitraj və vasitəçilik prosesləri də daxildir.

- Mübahisə həlletmə mexanizmləri məntiqli, təsirli, ədalətli, etibarlı və şəffaf olmalıdır.

- Mübahisə həlletmə imkanları, əsasən, tərəflərin iştirakının bir formasıdır. O, maraqlı tərəflərə, su idarəçiliyi sahəsində fəaliyyət göstərən təşkilatlarla, habelə inzibati və məhkəmə sistemində qərar qəbul edən tərəflərlə əlaqədə olmaq imkanını verir.

- Funsional mübahisə həlletmə mexanizmləri əhalinin qərarlara və nəticələrə olan inamını və cavabdehliyi artıra bilər.

5.11.2. Mübahisə həlletmə mexanizmlərinə dair bəzi ölkələrin milli qanunvericilik nümunələri (Əlavə L)

5.12. Beynəlxalq transərhəd sularla bağlı öhdəliklər

5.12.1. Konsepsiya

- Su heç bir siyasi sərhəd tanımır. Əlavə olaraq, ölkələr onların milli sərhədlərindən kənara çıxan su ərazisinə malik olurlar. Bir ölkə daxilində həyata keçirilən fəaliyyət və tədbirlər digər ölkələr daxilində fəsadlara malik ola bilər.

- İqlim dəyişikliyi, regionda mövcud olan su çatışmazlığı və regionda daşqınlar kimi regional və qlobal problemlər ən yaxşı halda sahilyanı ölkələr arasında transsərhəd əlaqələndirmə və əməkdaşlıq vasitəsilə həll edilə bilər. Bundan əlavə, transsərhəd su hövzəsində su idarəçiliyinə İSEİ yanaşması, əlaqələndirilmiş tərzdə bütün su hövzəsi boyu həyata keçirildiyi təqdirdə daha uğurlu və məhsuldar olacaqdır.

- Su hövzəsində sahilyanı ölkələr (səth və ya yarımsəth) ümumi su ehtiyatlarını idarə etmək üçün işlərini əlaqələndirməli və əməkdaşlıq etməlidirlər. Onlar, bunu, əlaqə saxlamaqla, məlumat və informasiya mübadiləsi aparmaqla, planlaşdırılan tədbirlər barədə əvvəlcədən xəbər verməklə və hərtərəfli su idarəçiliyini gücləndirmək üçün birgə mexanizmlər və institutlar işləyib hazırlamaqla edə bilərlər. Bundan əlavə, idarəçilik mexanizmləri milli yurisdiksiya hüdudları əvəzinə hövzənin sərhədləri boyu qurulmalıdır.

- Ölkələr, ikitərəfli və regional su ehtiyatları idarəçiliyi ilə bağlı öz əməkdaşlıq sazişlərini möhkəmləndirmək üçün sahilyanı dövlətlərlə yerli və regional sazişlərə daxil olmalıdırlar.

- Ölkələr su ehtiyatları idarəçiliyinə vahid yanaşma ilə bağlı üzərlərinə götürdükləri öhdəliyi təsdiqləmək, idarəçilik səylərini daha yaxşı şəkildə əlaqələndirmək və su ehtiyatlarının idarəçiliyinə dair məlumat və informasiya mübadiləsi aparmaq üçün su ilə bağlı beynəlxalq müqavilələri ratifikasiya etməlidirlər. Xüsusilə uyğun gələn üç qlobal saziş aşağıdakılardır: 1992-ci il Transsərhəd çayların və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və onlardan istifadə haqqında BMT / ECE Konvensiyası (və onun 1999-cu il Su və Sağlamlıq haqqında Protokolu); 1997-ci il Beynəlxalq axınlardan qeyri-naviqasiya (qeyri-gəmiçilik) məqsədləri üçün istifadə haqqında BMT Konvensiyası; 1998-ci il Ətraf mühit məsələlərində informasiyaya çıxış, qərar qəbul etmədə əhalinin iştirakı və məhkəməyə çıxış haqqında BMT Konvensiyası. Konvensiyaların hamısı qüvvədədir və bir-birini və İSEİ-ni tamamlayır. Eyni zamanda qüvvədə olan və əlavə müvafiq regional konvensiayalara aşağıdakılar aiddir: 1991-ci il Transsərhəd baxımdan ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi haqqında BMT / ECE Konvensiyası və 1992-ci il Sənaye qəzalarının transsərhəd təsirləri haqqında BMT / ECE Konvensiyası.

5.12.2. Beynəlxalq transsərhəd sularla bağlı öhdəliklərə dair bəzi ölkələrin milli qanunvericilik nümunələri (Əlavə M)

5.