Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

48 

library.ziyonet.uz/ 

 

Aytish kerakki, gʻazalning shu baytidan boshlab, umumiy yagona qofiyalanishdan 

tashqari, har bir bayt misralarining mustaqil ichki qofiyalanganini kuzatamizki, bu hol 

asa-ningʻ badiiy jihatdan ham barkamolligiga yana bir dalildir. 

Zaifu dardu gʻam pesha, nahifu mehiat andisha, 

Zalilu besaru somon, qatili xanjari hijron! 

Lirik «men»ning oʻz iqroricha: u dardu gʻamning doimiy yoʻldoshligidan zaif, cheksiz 

azob-uqubatlar va xavfu xatardan ozib-toʻzib ketgan, xoru zor, ayriliq xanjari uni qatl 

etgan. 

Figʻonimdan falak gʻamgin, sirishkimdin jahon rangin, 

Na ishqim oʻtigʻa taskin, na hajrim dardiga darmon! 

Ya’ni: mening chekayotgan ohu nolamdan falak qaygʻu-motamda. Tinimsiz oqayotgan 

qonli koʻzyoshimdai butun borliq qizil rang olgan. Na oʻrtayotgan ishqim oʻtiga taskin va 

na ayriliq dardiga shifo topaman. 

Boshim gʻam toshidin pora, taiim hajr oʻqidin yora, 

Koʻngil bu yoragʻa chora topargʻa topmadim imkon! 

Baytda shoir «gʻam toshi», «hajr oʻqi» birikmalarini qoʻllaydi. Aytish kerakki, bu 

birikmalar ham juda keng mazmunni ifodalovchi ramziy obrazlar darajasiga koʻtarilgan 

hamda oqibat natijada lirik «men»ning insoniy sharafi va qadru qimmatini toptagan 

ijtimoiy yovuz kuchlarga, zoʻravonlik va adolatsizlikka kinoya etadi. Ana shunday 

ijtimoiy mazmundor «gʻam toshi»ning tinimsiz zarbalari, «hajr oʻqi»ning esa uzluksiz 

qadalishi natijasida lirik «men»ning boshi pora-pora, butun tanayu a’zolari yara-chaqa, 

ammo, bunday gʻam-musibatlardan, qaygʻu-alamlardan qutulish choralarini topishning 

iloji yoʻq... 

Koʻzum namliq, boʻyum xamliq, ichim anduhu motamliq, 

Na hamdamliq, na marhamliq topib bu mehnati pinhon. 

Koʻrinadiki, gʻazalning barcha baytlari bir-biri bilan mustahkam bogʻliq, bir-birini 

toʻldiradi, mazmunan chuqurlashtiradi, dadillaydi. Keltirilgai baytda ham yetakchi mavzu 

yangicha qirralarda ochilgan: koʻzim yosh bilan toʻla, qaddu boʻyim bukik, egik, ichim 

esa gʻam-gʻussaga toʻlib-toshgan, yurak-bagʻrim motam-musibat bilan yoʻgʻrilgan; 

vujudimni oʻrtovchi koʻzga koʻrinmas bu azob-qiynoqlarga na marham topa olaman, na 

dardlasha oladigan hamdamim bor. 

 

Keyingi bayt shu gʻamgin ta’kidni yanada qat’iylashtirib, yanada boʻrttirib ifodalash 

maqsadini kuzatadi. Ayni zamonda, bu bayt ham Navoiyning yuksak badiiy san’atiga, 

---