Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

49 

library.ziyonet.uz/ 

 

misraga tizilgan har bir soʻz imkoniyatlarini bosh maqsad-gʻoyaga toʻla-toʻkis xizmat 

ettirish mahoratiga yorqin misol boʻla oladi. Baytda hammasi boʻlib oʻnta soʻz ishtirok 

etadi. Ulardan biri — iikor «ne» sakkiz marotaba, ikkinchisi — «manga» toʻrt oʻrinda 

qayta-qayta keladi. Ammo shoirning usta san’atkorligi, jumladan, shundaki, bu 

takrorlarning hech birini nooʻrin yoki gʻashga teguvchi, gʻalizlik tugʻdiruvchi oddiy 

qaytariq deyish mumkin emas. Aksincha, ular har bir konkret holatda jiddiy ma’naviy 

vazifani oʻtaydi, gʻoyani ta’kidlab, holatning chindan ham faje’ mohiyatini chertib 

koʻrsatadi, ohangga shiddat va sur’at baxsh etib, uni xitob, hayqiriq darajasiga koʻtaradi: 

Manga ne yoru ne hamdam, manga ne doʻst, ne mahram, 

Manga ne chora, ne marham, manga ne sabru ne somon! 

Bunday ayanchli, nochor ahvolimdan, oʻtliq nolayu ohimdan burqsib chiqayotgan tutun 

qaygʻu-hasrat gʻamxonamni yanada qoraytirib, qorongʻulashtirib yuborgan: 

Bu ahvoli tabohimdin, figoni umrkohimdin, 

Ham oʻtluq dudi ohimdin qarorib kulbam ahzon! 

Navbatdagi bayt, shubhasiz, gʻazalning shohbaytidir. Unda poyama-poya baland pardaga 

koʻtarila borgan shikoyat, norozi-lik, qoralov yuqori choʻqqiga chiqqan. Endilikda yana 

ijtimoiylik old oʻringa oʻtadi — lirik «men» «falak»ni ochiqdan-ochiq qaroqchi, yoʻl-

toʻsar, boru yoʻgini zoʻrlik bilan shilib oluvchi «rahzan» deya qoralaydi, «zamon» esa 

unga nisbatan «dushman»ning xuddi oʻzi. Ana shu «rahzan» va «dushman»larning yovuz 

qilmishlaridan uning a’zoyi badaii «ravzan uza ravzan», ya’ni ilma-teshik, xuddi shu 

«rahzan» va «dushman»larning kasrat-kasofatidan jon ixtiyoridan tan chetda qolib, tan 

mulkini jon tark etgan, boshqacha aytganda, tandan jon, jondan tan ayrilishga majbur 

boʻlgan: 

Falak rahzan, zamon dushmai, badan ravzan uza ravzan, 

Qolib jon xisravidin tan, chiqib tan kishvaridin jon! 

Gʻazaliing soʻnggi yakunlovchi bayti faqat ichki qofiyaligina emas, balki ichki 

radiflihamdir. U shoirning oʻziga taskin-oʻgit aralash murojaati, xitobi tarzida bitilgan. 

Ey Navoiy, deyiladi unda, azob-uqubat, qaygʻu-musibat qancha koʻp boʻlsa, ishrat jomini 

— shodlik va xushnudlik, xursandchilik va xurramlik qadahini shu qadar koʻp ichaber; 

chunki barcha qiyinchilik va mushkullikni vahdat mayi oson qiladi. 

Navoiy boʻlsa mehnat koʻp, ichakoʻr jomi ishrat koʻp, 

Necha boʻlsa suubat koʻp qilur vahdat mayi oson! 

Navoiyning bu gʻazali mohiyatan insoniy qadr-qimmat, shon-sharaf, erk-huquqning 

poymol etilishiga qarshi kuchli norozilikning lirik vositalarda juda ta’sirchan 

---