Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

15 

library.ziyonet.uz/ 

 

intizom, simmetriya, nizomiya, nafosat tushunchalarini qamrab oladi. Agar bu 

ma’nolarning hammasiii bir joyga yigʻsak, navo umumbashariy, umumjahoniy olamning 

yaxlit uygʻunligidan iborat oliy goʻzallikni ifodalagan boʻladi. Modomiki shunday ekan, 

yagona ruhiy qudratning muntazam harakati, sozkorligi qaydida qalbning shukru 

shukuhi, orom va osoyishtaligi ham navodir. Alisher Navoiy, shubhasiz, oxirgi baytda 

qalb oromi, ichki ruhiy qoniqish nashidasini tasvirlagan. Bu nashida shoir yuragida bir 

muazzam kuy boʻlib yangragan va mugʻanniy (ikkinchi oʻzak soʻz) tushunchasi bilan 

bogʻlanib ketgan. Mugʻanniy — cholgʻuvchi degani. Bu oʻrinda esa u uzluksiz yogʻib 

turuvchi nurfayzning navosini yetkazuvchi, shu ne’matdan ogoh etuvchining timsolidir. 

Kuy kabi oqib keladigan ushbu nur qalbni rohat-farogʻatga gʻarq etadi. Baytning nasriy 

tarjimasini keltirsak, fikrimiz yanada oydinlashishi mumkin: «Ey ishq, buyuk jahoniy 

uygʻunlik nuri navosidan, safo nashidasidan qoniqish muyassar boʻldi, endi Navoiy 

jonining ipini shu nurni yogʻdiruvchi cholgʻuvchi asbobiga tor qilgin, ya’ni oʻsha buyuk 

nur rishtasiga ulab yuborgin». Yoki: «Ey ishq, mahbub jamolini koʻrib, oʻzlikdan 

batamom xorij boʻldim — maqsadga yetdim, visol kuyi vujudimni ogʻushiga oldi. Endi 

Navoiyning jonini jonon nurining taramlariga bogʻla». Bu yerda shoir taxallusi bilan bayt 

mazmuni oʻzaro uygʻunlashib, ajoyib soʻz oʻyini hosil boʻlganini koʻramiz. Shu nuqtada 

shoirning har ikki taxallusi (Navoiy va Foniy) ma’no jihatidan bir-biriga yaqin ekanligi 

ham ma’lum boʻladi. 

 

Ulugʻ shoirning falsafiy mushohadasi mana shunday chuqur va qamrovli. Koinot va 

inson uning nazarida yaxlit bir butunlikni tashkil etadi, bir qonuniyat bilan boshqariladi. 

Inson bu qonuniyat sirlarini ruh kuchi, alohida hissiy tasavvurlar teranligi bilan bilib 

olishi darkor. 

 

Xullas, mazkur gʻazalda majoziy timsollar yordamida tasavvuf falsafasining bilish 

nazariyasi ifodalab berilgan: avval olamni bilish mushkulligidan qoʻrqib sarosimaga 

tushish, hayratlanish, keyin tashqi dunyo narsa-hodisalarini mushohada eta boshlash, 

zohiriy mushohadadan asta-sekin mohiyatni idrok qilishga oʻtish. Mohiyatning 

ulugʻvorligini his etib, ruhiy-tafakkuriy qoniqish tuyish. Bu jarayon uch bosqichga 

ajratilib, ilmul yaqin, aynul yaqin, haqqul yaqin degan maxsus terminlar bilan 

belgilangan. Yaqin — isbot talab qilinmaydigan shak-shubhasiz haqiqat. Ayn — 

chashma, koʻz, har narsaning asli, zot. Tasavvuf nazariyotchilaridan Abdurazzoq 

Koshoniy bunday deydi: «filjumla, soʻfiylar aqidasiga muvofiq ma’naviyatni bilish uch 

xildir: ilmul yaqin, aynul yaqin va haqqul yaqin. Avvalgi holatda odam ma’lumni aqliy 

dalil, hujjat keltirish bilan dark etadi va ikkinchi holatda bilib olingan, isbotlangan 

ma’lumni mushohada etadi va uchinchi holatda haqiqatni dark etishga yetadi». 

(Abdurazzoq Koshoniy. Masobih-ul hidoya, 52-bet). Bu bamisoli quyosh shu’lasi va 

haroratini dalil keltirish bilan isbotlash (ilmul yaqin), quyosh jismini kuzatish bilan 

aniqlash (aynul yaqin) va quyosh vujudiniig musaffo nurdan iborat ekanini qalban idrok 

etishday (haqqul yaqin) gap. Qashiriy degan olim nazarida esa «ilmul yaqin — aql ahli 

uchun, aynul yaqin — ilm arboblari uchun, haqqul yaqin — oriflar uchundir». (Qashiriy. 

Kashf-ul mahjub, 497-bet). Demak, bu falsafiy qarashga muvofiq, haqiqat tajribadan 

---