Ayupova M. Yu

Nutqning to’liq rivojlanmaganligi sabablari.
Bolaning ona qornida rivojlanishi, tug’ruq 
(tug’ruq travmasi, asfiksiya) va hayotining dastlabki yillarida ta’sir ko’rsatuvchi turli xil zararli omillar 
nutqning to’liq rivojlanmaganligiga olib kelishi mumkin 
Nutqiy kamchilik tuzilishi va kompensatsiya jarayonlari ko’p hollarda miya zararlanishi qachon 
ro’y berganligi bilan aniqlanadi. Bir butun miya rivojlanishi anomaliyasining xarakteri ma’lum 
miqdorda jarohatlanish muddatiga bog’liqligi hozirgi kunda isbotlangan. Turli xil zararli omillar 
(infeksiya, intoksikatsiya va boshqalar) ta’siri ostida bosh miyaning birmuncha og’ir zararlanishi, 
odatda erta embriogenez davrida yuzaga keladi. Taxminlarga ko’ra, homiladorlikning 3-4 oylarida 
bosh miyaning zararlanishi (nerv to’qimalarining eng ko‘p ajralish davri), bosh miya tuzilishining 
birmuncha kengroq o’zgarishlarini yuzaga keltiradi. U yoki bu zararli omilning ta’siri davrida nerv 
tizimining qaysi bo’limlari birmuncha jadal rivojlanishiga bog’liq ravishda rivojlanmaganlik ko’proq 
harakat, senor, nutqiy yoki intellektual funksiyalarga taalluqli bo’ladi. Homiladorlikning kechishi 
davomidagi doimiy noqulay shart-sharoitlar tufayli, birmuncha yaqqol ifodalangan alohida miya 
tuzilmalari bilan birga bir butun yaxlit miya rivojlanmaganligi ham kuzatiladi. Bu murakkab 
nuqsonlarning yuzaga kelishiga (masalan, oligofreniyaning motor alaliya bilan uyg’unlashuvi) asos 
bo’lib xizmat qiladi. 
Miya rivojlanmaganligi yoki zararlanishini keltirib chiqaruvchi sabablar ichida homiladorlik 
davrida onaning infeksiyalari yoki intoksikatsiyalari, toksikozlar, tug’ruq travmasi, asfiksiya, rezus-
omil bo’yicha ona va homila qonining mos kelmasligi, markaziy nerv tizimi kasalliklari 
(neyroinfeksiyalar) va bola hayotining dastlabki yillarida bosh miya travmalari birmuncha ko’p 
uchraydi. 
Ҳomiladorlik davrida alkogol va nikotinni iste’mol qilish ham bolaning jismoniy va nerv psixik 
rivojlanishida kamchiliklarga olib keladi. Bu kamchiliklarning ko’p uchraydigan ko’rinishlaridan biri 
nutqning to’liq rivojlanmaganligi hisoblanadi. Alkogolli sindromda bolalar kam vaznli tug’iladilar, 
jismoniy va psixik rivojlanishdan orqada qoladilar. Bundan tashqari turg’un bo’y va vazn 
Etishmovchiligi, ko’krak qafasi deformatsiyasi, mikrotsefal yoki (kamroq) gidrotsefal kalla suyagi, 

---

kalta bo’yin, yuqori va pastki jag’ rivojlanmaganligi, baland chuqur, tor tanglay, tor va kalta ko’z 
yoriqlari va boshqa bir qator belgilar kuzatiladi. Bu belgilar turli xil ko’ruv, eshituv va hokazo 
nuqsonlar bilan uyg’unlashib kelishi mumkin. Bunday bolalarda nutqning to’liq rivojlanmaganligi 
harakat qo’zg’aluvchanligi, affektiv qo’zg’aluvchanlik va haddan tashqari past aqliy ish qobiliyati 
sindromlari bilan uyg’unlashadi. Bunday bolalarni erta aniqlash, ularni ichkilikboz ota – onalaridan 
ajratish tibbiy, tarbiyaviy va logopedik ishni to’g’ri tashkil qilish bolalardagi nutqiy va intellektual 
rivojlanmaganlikni oldini olishda muhim ahamiyatga egadir. 
Bola miyasining nutq zonalariga zararli omilning nutq shakllanib bo’lganidan so’ng ta’sir 
ko’rsatishi hollarida afaziya yuzaga kelishi mumkin. 
Nutq buzilishlari, shu jumladan nutq to’liq rivojlanmaganligining yuzaga kelishida nasliy 
omillar alohida o’rin tutadi. Bunday hollarda nutqiy nuqson hatto ahamiyatsiz tuyulgan zararli omillar 
ta’siri ostida ham yuzaga kelishi mumkin. 
Berilgan ma’lumotlarga asoslanib, nutq to’liq rivojlanmaganligini keltirib chiqaruvchi etologik 
omillarning murakkabligi va ko’p shaklliligi haqida umumiy xulosaga kelish mumkin. 
Nutq to’liq rivojlanmaganligi etiologiyasi va patogenezi turli- tumandir, ammo klinik nuqtai 
nazardan qaraganda markaziy nerv sistemasining erta organik zararlanishi bilan bog’liq nutq to’liq 
rivojlanmaganligi guruhi birmuncha muhim ahamiyatga ega. 
Jarohatlanish vaqtiga bog’liq ravishda homiladorlik patologiyasi, tug’ruq travmasi bilan 
(miyaning intranatal jarohatlanishi) bog’liq markaziy nerv tizimi buzilishlari va bola tug’ilganidan 
so’ng infeksiyalar va travmalar ta’siri natijasida yuzaga keluvchi postnatal zararlanishlarga ajratiladi. 
Nutqning to’liq rivojlanmaganligi etiologiyasida perinatal ensefalopatiya-homiladorlik davri 
singari tug’ruq davrida ham zararli omillarning birgalikdagi ta’siri natijasida yuzaga keluvchi miya 
zararlanishi, alohida o’rin tutadi. 
Agar perinatal ensefalopatiyaning sababi miyaning bachadon gipoksiyasi va tug’ruq asfiksiyasi 
hisobiga kislorod bilan tuyinmaganligi bo’lsa, u gipoksik ensefalopatiya deb; agar mexanik tug’ma 
shikastlanish bo’lsa – travmatik ensefalopatiya deb; agar ikkala omil birgalikda kelsa – gipoksis-
travmatik ensefalopatiya deb ataladi. Agarda miyaning shikastlanishi ona va bola qoni rezus –omili 
yoki guruhi to’g’ri kelmaganligi hisobiga markaziy nerv tizimining toksik zararlanishi tufayli bo’lsa – 
bu bilirubin ensefalopatiya deb ataladi. Nutq to’liq rivojlanmaganligi, odatda miyaning rezidual – 
organik zararlanishi oqibati hisoblanadi. Uni nerv-psixik kasalliklarda uchraydigan (epilepsiya, 
shizafreniya va boshqalar) nutq rivojlanishi buzilishlaridan farqlash lozim. 
Markaziy nerv tizimining rezidual-organik jarohatlanishida ikki asosiy turdagi buzilishlar 
ajratiladi: dizontogenetik-ma’lum strukturalar va fiziologik tizimning rivojlanmaganligi yoki ular 
shakllanishining muddatidan orqada qolishi oqibati sifatidagi buzilish: bunday buzilishlarga nutqning 
to’liq rivojlanmaganligi misol bo’la oladi; ensefalopatik-markaziy nerv tizimi u yoki bu tuzilishining 
zararlanishi oqibati sifatidagi buzilish, bu buzilishlarga nutqiy va harakat kamchiliklari, shuningdek 
boshqa kamchiliklar, masalan, dizartriya, bolalar tserebral falaji, gidrotsefaliya va boshqalar misol 
bo’la oladi.