Ayupova M. Yu

MOTOR ALALIYADA KORREKSION TA’SIR ETISH TIZIMI 
 
Alaliya – tibbiy psixologik pedagogik muammo. Logopediya sohasiga, bola 
shaxsi va nutq rivojlanishiga yo‘naltirilgan korreksion ta’sir usullari va tamoyillarini 
aniqlash kiradi. 
Sistemali uzoq davom etuvchi logopedik ishlar qator hollarda bolalarning nutqiy 
muloqoti uchun yetarli vositalarni beradi, ayrim hollarda esa – elementlar nutqnigina. 
Nutqiy nuqsonni tabiatiga ko‘ra bu muammo motor va sensor alaliya ko‘rinishiga ko‘ra 
differensial hal etiladi. 

---

Alaliyada nutq shakllanishi har tomonlama yondashuv, nutqni rivojlanishiga 
yordam beruvchi va bilish faoliyatining yaxshilanishiga imkon beruvchi nutqning 
barcha funksiyalari rivojlanishiga e’tiborni qaratadi. 
Nutq va shaxsiyat ustidan bir butun har tomonlama tizimli ish olib boriladi. 
Bunda ontogenezda nutqiy funksiyalar rivojlanishi qonuniyatlari hisobga olinadi. 
Tizimli logopedik ish nutqiy rivojlanishdagi uzilishlarni to‘ldirishga va maxsus 
dastur bo‘yicha maktab ta’limiga tayyorlashga yo‘naltiriladi yoki u maktab ta’limiga 
qo‘shimcha ravishda parallel olib boriladi. Nutqiy rivojlanmaganlikni bartaraf etishni 
Shunday tashkil qilish kerakki, ish jarayonida maktab vazifalarini o‘zlashtirishga 
tayyorgarlik yuzaga kelsin. Samarali logopedik ish, agar u psixonevrolog 
(nevropatolog, psixiatr) tomonidan o‘tkaziladigan faol dori-darmon va fizioterapevtik 
muolajalar fonida har tomonlama o‘tkazilsagina amalga oshadi. 
Ish jarayonida turli metod, usullardan mujassamlashgan holda foydalaniladi. 
Bolaning nutqiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ishning vazifa va mazmuni 
aniqlanadi. 
Olib boriladigan ishlar nutqiy faoliyat mexanizmlarini shakllantirishga qaratiladi: 
motiv, aloqa bog‘lash maqsadi, bayonning ichki dasturi, uning leksik-grammatik 
vositalarini tanlash grammatik tuzilishi shakllantiriladi. 
Nutqiy tajribani boyitish uchun bilimlardan ongli foydalanish uquvi 
rivojlantiriladi, nutqiy operatsiyalarni modellashtirishni egallash uquvi orttiriladi. 
Mayda qo‘l motorikasi rivojlanishiga e’tibor qaratiladi: chiziq tortishga, 
bo‘yashga, shtrixlashga o‘rgatiladi, tugunchalar bog‘lashga, mozaykalar va geometrik 
materiallardan naqshlar chizish o‘rgatiladi va h.k. Agar bolalar qo‘l barmoqlari harakati 
rivojlanishidan orqada qolsa, u holda nutq rivojlanishidan ham orqada qolishligi 
isbotlangan. Qo‘l harakatlarini mashq qildirish jarayonida nutq holati 
mukammallashadi. 
Ishning boshlang‘ich bosqichlarida nutqning psixofiziologik asoslari 
shakllantiriladi, bolada muloqotga ehtiyoj hissi uyg‘otiladi. 
Bolada motivatsion bayon qilishning asosini shakllantirish, nutqiy va psixik 
faollikni rivojlantirish, taqlid faoliyati va aks ettiruvchi nutq funksiyalarini 
shakllantirish muhimdir. 
Faoliyat motivini tarbiyalash va bayon qilish dasturini tashkil qilish muhim baza 
yaratadi; alaliyali bolalarda o‘zi shakllana olmaydigan, nutq rivojlanishi uchun vositalar 
qatori. Bu qatorlarning asosiysi, predikativ tizimni rivojlantirish va grammatik qurilish 
elementlarini egallash hisoblanadi.
Faqatgina nutqiy buzilishlargina bartaraf etilmay, nutqiy bo‘lmagan kamchiliklar 
bartaraf etiladi, tahlil, tarkib jarayonlari rivojlantiriladi, nutqiy rivojlanish uchun muhim 
sanalgan diqqat, idrok, umumlashtirish, taqqoslash jarayonlari ham shakllantiriladi. Bu 
buyumlarni shakli, rangi kattaligiga ko‘ra farqlashga va nomlashga o‘rgatiladi. Tevarak-
atrofga munosabati bo‘yicha predmet holatini ajratish va nomlashga o‘rgatish olib 
boriladi (tepada, o‘rtada va h.k.). Ko‘ruv idroki va fazoviy solishtirishning 
shakllanmaganligini bartaraf etishda, vaqt va fazoviy tasavvurlarni shakllantirishda 
bolaning fazoda faol ko‘chishi bilan, qayta saflanish, yo‘nalishli yurish va h.k. li 
o‘yinlardan foydalaniladi. Figura detallarini farqlash bo‘yicha ish olib boriladi. Ko‘p 
miqdordagi elementlari bo‘lgan murakkab figuralar tahlil qilinadi, konstruktorlash 

---

qobiliyati va konstruksiyalarni fahmlash rivojlantiriladi. Analiz, sintez operatsiyalari, 
nutqiy bo‘lmagan materialni umumlashtirish (solishtirish, taqqoslash, o‘xshatish, 
predmetlarning o‘xshashligi va farqini ajratish, belgilari bo‘yicha taqqoslash – rang, 
kattalik, shakl), o‘rnatilgan sabab-oqibatning o‘zaro munosabatlari nutq shakllanishi 
uchun muhim shart-sharoit yaratadi. 
Nutqni rivojlantirish uchun ritmika va logaritmika usullaridan foydalanish 
samarali natija beradi. Musiqa, so‘z va harakatlar turli mashqlarda uyg‘unlashib, 
harakat va nutq-harakat faoliyatini shakllantiradi, bolalarning ritmik, nutqiy va 
shaxsiyat rivojlanishidagi uzilishlarni to‘ldirishni ta’minlaydi. 
Nutqni rivojlantirish uchun bola uchun qulay darajadagi muloqot amaliyoti 
muhimdir: mazmunli kontekst bilan birlashmagan (savollarni tushunish, ularga batafsil 
javob berish) jumlalar bilan, alohida so‘zlar bilan o‘tkaziluvchi operatsiyalar (ko‘rsat, 
qaytar, nomla) bola uchun emotsional va semantik ahamiyatli bo‘lgan vaziyatlar 
fonidagi mazmunli kontekst bilan qo‘shilgan iborali material bilan (o‘yinchoqni 
so‘rash, mashg‘ulot turini tanlash va h.k.), tanish rasmlar bilan o‘tkaziladigan 
operatsiyalar, dialogik so‘ng monologik nutqdan foydalanib o‘tkaziluvchi o‘yinlar bilan 
va h.k. lar. Asta-sekin leksik-grammatik materal hajmi va murakkabligi oshib boradi. 
Nutqni to‘g‘rilash ishlari amaliy predmetli faoliyat bilan bog‘liq va unga 
tayanadi. Bola o‘z harakatlarini tushunish shakllantiriladi 

men o‘tiryapman, 
chopayapman, sakrayapman

. Bola nutqining rivojlanishi imkoniyatlariga ko‘ra, 
bajarilayotgan ish yuzasidan bog‘langan va to‘g‘ri tushuntirish nutqi 

hisobot

rivojlantirib boriladi. 
Logoped bolalarda faol diqqati, tushunishni tarbiyalab borish bilan birgalikda, 
bolaning jumlani oxirigacha eshitishga, leksik-grammatik shakllarni tushunishga, savol 
mohiyatini tushunishga 

Nima yemoqdamiz? Nima bilan yemoqdamiz va va h.k. 
o‘rgatib boradi. 
Bolalarda leksik-grammatik shakllarni qo‘llash, intonatsiya ustidan ongli 
kuzatuvchanlik tarbiyalandi, flektiv munosabatlarni tushunish mustahkamlanadi, turli 
xil birikmalarda so‘zlar aloqasi, so‘z va grammatik strukturalar ketma-ketligi 
tarbiyalanadi. 
Ish jarayoniga turli analizatorlar eshitish, ko‘rish, taktil analizatorni jalb etish 
muhim. Bola buyum nomini eshitishi, kuzatib ko‘rishi, imo-ishora bilan ko‘rsatib 
berishi, nomlashi zarur. Buning natijasida bola ongida qo‘shimcha bog‘lanishlar yuzaga 
keladi, nutqiy material mustahkamlanadi. 
Ko‘pgina analizatorlar faoliyatiga tayanib, taqqoslash va qarama-qarshi 
qo‘yishdan foydalaniladi. I.P. Pavlov bularni differensirovkalar shakllanishining asosiy 
uslublari sifatida tavsiya qilgan. Ishda qo‘shimcha tayanch tahlili va hisoblaridan 
foydalaniladi, shu jumladan, ramziylik va modellashtirish. 
Ko‘pincha ishning o‘yin shaklidan foydalaniladi, chunki u qiziqishni uyg‘otadi, 
muloqotga ehtiyoj tug‘diradi, nutqiy taqlidni, motorikaning rivojlanishiga yordam 
beradi, ta’sirning emotsionalligini ta’minlaydi, biroq o‘yinda ham bir qator hollarda 
bunday bolalarni maxsus o‘rgatishga to‘g‘ri keladi, chunki ularda o‘yin harakatlari 
shakllanmagan bo‘lishi mumkin. 

---

Mashg‘ulotlarning samaradorligi ko‘rgazmali qurollarning mavjudligi va ulardan 
to‘g‘ri foydalanishga bog‘liq. 
Olib borilayotgan ishning bosqichlaridan qat’iy nazar, ta’sir butun nutq tizimiga 
qaratiladi: lug‘atini aniqlash va boyitish, frazali va bog‘langan nutqni shakllantirish, 
tovush talaffuzini korreksiyalash. Shuningdek, har bir bosqichning maxsus vazifalari va 
o‘ziga xos ish mazmuni aniqlanadi. 
Birinchi bosqichda olib borilayotgan ishlar quyidagilar sanaladi: nutqiy faollikni 
tarbiyalash, passiv va faol lug‘atni shakllantirish. Dialog, sodda, katta bo‘lmagan 
hikoya ustida ish olib boriladi. Nutqiy faoliyatning psixofiziologik asoslari va vaziyatli 
muloqotning birlamchi ko‘nikmalari shakllantiriladi. 
Ikkinchi bosqichda lug‘at va jumla tuzilishini murakkablashtirish asosida frazali 
nutqi shakllantiriladi. 
Gaplardan foydalanish ularni grammatik jihozlash, dialog va hikoya ustida ish 
olib boriladi. 
Uchinchi bosqichda mustaqil nutqni shakllantirish ishlari olib boriladi. Barcha 
bosqichlarda nutqiy faoliyatning hamma tomonlari shakllantiriladi.