Ayupova M. Yu

organik
va 
funksional
bo‘lishi mumkin. 
Organik ochiq rinolaliya tug‘ma va hayot davomida orttirilgan bo‘ladi.
Ochiq rinolaliyaning tug‘ma shaklining sababi yumshoq va qattiq tanglaydagi 
yoriqliklardir.

---

1. 
Hayotda orttirilgan ochiq rinolaliyaga og‘iz va burun bo‘shlig‘ida 
jarohatlanishlar bo‘lishi yoki yumshoq tanglayni hayot davomida falajlanishi kabilar 
sabab bo‘lishi mumkin. 
Funksional ochiq rinolaliyaning paydo bo‘lish sabablari turli xil bo‘ladi. Masalan,
bolalarda ovozning hosil bo‘lishida yumshoq tanglay harakatining sust bo‘lishi. 
Funksional ochiq rinolaliya asab kasalliklarida ham namoyon bo‘lish hollari 
kuzatiladi. U adenoidlarni olib tashlagandan so‘ng kamroq kuzatilsa, difteriyadan 
keyingi falajlanishda kamroq kuzatiladi. Rinolaliyaning bu shaklini tekshirishda qattiq 
va yumshoq tanglayda biron-bir o‘zgarishlarning borligi aniqlanmaydi. Funksional 
ochiq rinolaliyaning belgilarida asosan unli tovushlar talaffuzi buzilgan bo‘ladi. Undosh 
tovushlar talaffuzida tanglay-halqum birlashishi yaxshi, normada bo‘ladi.
Funksional ochiq rinolaliya organik rinolaliyaga nisbatan yengil kechadi. Ovoz
mashqlaridan so‘ng burunlanish tembri yo‘qoladi, tovushlar talaffuzidagi 
kamchiliklarni odatdagidek, ya’ni dislaliyani bartaraf etishda qo‘llanadigan usullar 
orqali bartaraf etish mumkin. 
Rinolaliyada kuzatiladigan tug‘ma lab va tanglaydagi kamchiliklar logopediya va 
tibbiyot fani oldiga jiddiy muammolarni qo‘yadi. 
Turli xalqlar orasida, turli mamlakat va hattoki har bir mamlakatning turli 
viloyatlarida tug‘ma yoriqliklar bilan tug‘iladigan bolalar soni turlichadir. A. Limberg 
(1964) adabiyotlardagi ma’lumotlarni umumlashtirib, 600 – 1000 ta yangi tug‘ilgan 
bolalar orasida bitta bola lab va tanglay yoriqliklari bilan tug‘ilishini ta’kidlab o‘tadi. 
Lab va tanglaydagi yoriqliklar bolaning umumiy va nutqiy rivojlanishiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. Bola yutishga, nafas olishga qiynaladi. Bu holatlar bolaning jismoniy 
rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi, organizmning boshqa kasalliklar bilan kurashish 
jarayonini susaytiradi. Bunday bolalar muntazam vrach nazoratiga va davolanishga
muhtojdir. 
1. 
Hozirgi vaqtda quyidagi tasnif qabul qilingan: 
Yuqori labdagi tug‘ma yoriqliklar: 
yashirin yoriqlik, to‘liq bo‘lmagan yoriqlik:
a) 
burun bo‘limida teri-tog‘ayning o‘zgarmaganligi; b) burun bo‘limida teri-tog‘ayning
o‘zgarganligi. 
To‘liq yoriqlik. 
Bunda bolaning ilk yashash davrida xirurgik davolash ishlari olib 
boriladi, bu davolash ishlari bola nutqining normal rivojlanishiga imkon yaratadi. 
Tug‘ma tanglay yoriqliklari: 
1)
yumshoq tanglay yoriqliklari:
bu yoriqliklar yashirin, to‘liqsiz va to‘liq bo‘ladi; 
2)
yumshoq va qattiq tanglay yoriqliklari: 
yashirin, to‘liqsiz, to‘liq; 
3)
alьveolyar o‘simtaning, qattiq va yumshoq tanglayning to‘liq yoriqliklari: 
bir 
tomonlama, ikki tomonlama; 
4)
alьevolyar o‘simtaning va qattiq tanglay oldingi qismining
to‘liq yoriqligi:
bir tomonlama, ikki tomonlama. 
Ikki tomonlama yoriqliklar bir tomonlama yoriqliklarga nisbatan kam uchraydi. 
M.P. Barchunovning ta’kidlashicha, yoriqliklar ko‘proq chap tomonda (70,4%), o‘ng 
tomonda kamroq (21,4%) kuzatiladi. Bu jarohatdan ayollarga nisbatan ko‘proq
erkaklar aziyat chekadilar (I.B. Bakumi 1966, V.M. Messika 1971). Guttsmanning 
ma’lumotiga ko‘ra alohida lab yoriqliklari va lab yoriqliklarining tanglay yoriqliklari 
bilan birga kelishi erkaklarda 68,66%, ayollarda 31,34% uchraydi, shu bilan birga 

---

ayollarda tanglayning alohida yoriqliklari ikki marotaba ko‘p kuzatiladi. Ko‘p 
uchraydigan patologiya shakllari bo‘lib, yumshoq va qattiq tanglaydagi yoriqliklar 
hisoblanadi. 
Nutqqa burunli ottenkani beruvchi tanglayni tug‘ma nuqsonlariga quyidagilar 
kiritiladi: 
1)
tanglay va labning tug‘ma yoriqliklari; 
2)
shilliq qavat osti yoriqliklari; 
3)
tanglayning tug‘ma rivojlanmasligi; 
4)
yuzning tug‘ma assimetriyasi. 
Amaliyotda ko‘proq lab va tanglaydagi yoriqliklar kuzatiladi. 
Tanglay yoriqliklari shakllari favqulodda xilma-xil bo‘lib, ularning hammasi 
nutq buzilishigi olib keladi. 
Lab yoriqliklari labning qisman va to‘liq yoriqliklariga ajratiladi. Qisman lab 
yoriqligi faqat lab chetida bo‘ladi, ya’ni nuqson pastki burun tirqishiga yetib
bormaydi. Agar yoriqlik burun tirqishining pastki sohasini, ba’zan burun yo‘lini 
oldingi uchini qamrab olgan bo‘lsa, yoriqlik to‘liq hisoblanadi. 
Tanglaydagi tug‘ma yoriqliklarning bo‘lishi bolaning jismoniy rivojlanishiga ta’sir 
qiladi. Nuqson qanchalik keng bo‘lsa, bola Shunchalik ko‘p rivojlanishida
buzilishlarga ega bo‘ladi. Tanglayning qo‘pol nuqsoni bilan tug‘ilgan bolalar 
anamnezida ularga ko‘krak tutishni iloji bG‘lmagani qayd qilinadi. Emizishga 
uringanda sut nafas yo‘liga tushib, bolani nafasi ichiga tushib ketadi. Bolalarni 
qoshiqchadan ovqatlantirishga o‘tilgan, bu usulda ham ovqat rivojlanib yetmagan 
tanglayga, burun bo‘shlig‘iga, burun-halqumga, nafas yo‘llariga tushib, u yerda shilliq 
qavatlarni shamollash va ta’sirlanish holatlariga olib kelgan. Yuqorida
aytganimizdek, tug‘ma tanglay yoriqliklari bor bolalar surish harakatlarini bajara 
olmaydilar, natijada ularda tug‘ma surish refleksi so‘nib boradi, butun yuz
muskulaturasi rivojlanishi susayadi. 
Tanglay 
yoriqligining 
mavjudligi bolaning 
fiziologik 
nafas olishini
yomonlashtiradi. Tug‘ma yoriqligi bor bolalar o‘z nuqsoniga instinktiv ravishda
moslanishga majbur bo‘ladilar. Bu moslanish tilning og‘iz bo‘shlig‘ida o‘ziga xos
joylashuvida namoyon bo‘ladi. Rinolaliyadagi tanglay nuqsonlari butun 
artikulyatsion apparat muskullarni noto‘g‘ri muskuliy bog‘liqligini keltirib
chiqaradi. Rinolaliyada nutq apparati muskullari anatomik jihatdan saqlangan bo‘lsa
ham, harakatlar o‘zlarining sustligi, tormozlanganligi bilan ajralib turadi. 
Ko‘pincha, rinolaliya eshitishning zaiflashuvi kuzatiladi. Bu narsa ovqatni 
yevstaxiev trubalariga tushib, u yerda eshitish traktida shamollash jarayonlarini keltirib 
chiqarishi bilan bog‘liqdir. Eshitishni pasayishi turli xil darajada bo‘lishi mumkin (L. 
Ya. Derbanyuk 1966, V. V. Messina 1971, V. S. Dmitrev, R. L. Lando 1969). 
SHu tariqa, tug‘ma lab va tanglay yoriqlari mavjudligida u yoki bu dara-jada 
bolaning ovqatlanishi, uning fiziologik va nutqiy nafasi buziladi, yuz 
muskulaturasining faoliyati xarakteri o‘zgaradi, eshitish qobiliyatining pasayishi kelib 
chiqadi, tilning og‘iz bo‘shlig‘ida noto‘g‘ri holati stabillashadi. Tabiiyki, bularning 
hammasi bola nutqining shakllanishiga ta’sir qiladi.