Ayupova M. Yu

 
 

---

3 BOB. NUTQ BUZILISHLARINI TASNIFLASH 
 
Nutq buzilishlarining shakl va turlari haqidagi ilmiy asoslangan tasavvurlar shu 
buzilishlarni bartaraf etishning samarali usullarini ishlab chiqish uchun dastlabki shart 
hisoblanadi. Tadqiqotchilar logopediya fani taraqqiyotining barcha tarixiy davrida 
ko‘pgina turlarga ega bo‘lgan nutq buzilishlarini tasniflashga harakat qildilar. Lekin 
hozirgi davrda ham tasniflash muammosi nafaqat logopediyaning, balki nutqiy faoliyat 
buzilishlarini o‘rganadigan boshqa ilmiy fanlarning ham muhim muammolaridan biri 
bo‘lib qolmoqda. Bunday fanlarga quyidagilarni kiritish mumkin: neyrofiziologiya, 
tibbiyot, patopsixologiya va neyropsixologiya, maxsus psixologiya va pedagogikaning 
tarmoqlari: 
oligofrenopedagogika, 
surdopedagogika, 
tiflopedagogika. 
Nutq 
buzilishlarini tasniflashning murakkabligi ayrim sabablar bilan bog‘langandir, ular 
orasida nutq mexanizmining o‘zi yetarlicha o‘rganilmaganligi, Shuningdek, 
tadqiqotchilarning tamoyillar masalasidagi nuqtayi nazarlarining mos kelmasligi 
yetakchi o‘rinni egallaydi, tasniflash esa yuqoridagi tamoyillar asosiga qurilishi lozim. 
Logopediya fani o‘zining dastlabki shakllanish bosqichlarida o‘z tasnifiga ega 
emas va hatto uni ishlab chiqish zarurligi masalasini ham qo‘ymagan edi. Zero, u 
Yevropa tibbiyotining nutq buzilishlarini o‘rganish borasida qo‘lga kiritgan 
muvaffaqiyatlarining katta ta’siri ostida bo‘lib, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida 
to‘plangan tasniflashlarga tayanar edi. A. Kussmaul tasnifi dastlabki tasniflardan biri 
bo‘lib (1877), u nutq buzilishlarining turlari haqidagi avval yig‘ilgan tasavvurlarni 
tanqid ostiga oldi; ularni sistemalashtirdi, atamalarini tartibga keltirdi. U (uni 
keyinchalik klinik deb atay boshlashdi) XX asrning birinchi choragidagi chet ellik va 
rus tadqiqotchilari: V. Oltushevskiy, G. Guttsman, E. Freshelьs, S.M. Dobrogayev va 
boshqalarning qator ishlariga asos qilib olindi. 
Bu tasniflarning umumiy tomonlari ko‘p edi: etiopatogenetik mezon bilan 
to‘ldirilgan klinik yondashuv, buzilishlarning alohida turlari bilan kasallikning u yoki 
bu patologik shakli o‘rtasidagi bog‘lanish (bunday hollarda nutq buzilishlari ko‘pincha 
u yoki bu kasallikning alomati sifatida talqin qilinar edi), Shuningdek, tavsif tili, bunda 
lotin va grekcha so‘z yasovchi elementlaridan tashkil topgan atamalar qo‘llanilgan 
(ularning ko‘pchiligi xalqaro miqyosda tarqalgan va bugungi kunda ham saqlanib 
qolgan). Tasniflar o‘rtasida buzilishlarni guruhlashning turli tamoyillari, Shuningdek, u 
yoki bu mezonni tasniflashning muhimlik darajasiga bo‘lgan qarashlardagi ayrim 
qarama-qarshiliklar bilan bog‘liq nomutanosibliklar ham kuzatiladi. 1. 
Hech 
bir 
muallif tasniflashni qandaydir bir tamoyil asosida olib borishga muvaffaq bo‘lmadi. 
Buning natijasida nutq buzilishlarining tur va shakllar nomenklaturasida ham, atamalar 
mazmunida ham nomuvofiqlik bor edi: ayni bir xildagi xastaliklar ko‘p hollarda turli 
atamalar bilan belgilandi, turli ko‘rinishdagi buzilishlar esa bitta atama bilan ataldi. 
Nutq buzilishlari ko‘rinishi ularda birlashtirilib, hatto qarama-qarshi qo‘yilgan bo‘lib 
chiqdi. Buzilishning bitta turiga bog‘liq holatlar ko‘p paytlarda turli guruhlardan, turli 
holatlar esa bitta guruhdan o‘rin olgan edi. Ayrim tasniflar o‘rtasidagi, Shuningdek, 
bitta tasnif ichidagi ziddiyat XX asrning asosiy va amaliy fanlari: oliy asab faoliyati 
fiziologiyasi, psixologiya, tilShunoslik, tibbiyot, pedagogikaning yutuqlari ichida 
muhim jihatlari bilan ko‘zga tashlanib qoldi. Nevrologiyada nutq buzilishlarining turlari 
haqidagi ko‘pgina tasavvurlar qayta ko‘rib chiqildi. Logopediya bunday an’anadan 

---

chetda qolmadi; M.Ye. Xvattsev, F.A. Rau, keyinchalik O.V. Pravdina, S.S. 
Lyapidevskiy va boshqalar tibbiy tasniflarga tuzatish kirita boshladilar. Buning 
natijasida bir shaklga taalluqli alohida buzilish turlari haqidagi tasavvurlar sezilarli 
darajada o‘zgardi; bunda nutq buzilishi ta’rifining mazmun tomoni ma’lum miqdorda 
to‘ldirildi. Bu XX asr boshlaridagi tasniflarning uzuq-yuluqligini bartaraf etishga imkon 
berdi. Biroq kiritilgan tuzatishlar tibbiy tasnif mohiyatini o‘zgartirmadi, uning atamalar 
apparati jiddiy o‘zgarishlarga uchramadi. Lekin tibbiyotda ham, logopediyada ham 
qo‘llaniladigan tushunchalar va ularga tegishli atamalarning ma’nolari bir xil bo‘lmay 
qoldi. Bu nutq buzilishlarini bartaraf qilishga hamkorlikdagi tibbiy-pedagogik 
yondashuv tashkil etish uchun juda zarur bo‘lgan fanlararo bog‘lanishlarni hiyla 
murakkablashtirdi. Logopedlar tomonidan tibbiy tasniflashga kiritilgan tuzatishlar shu 
bilimlar doirasidagi bir xil atamalarni tushunishda tafovutlar paydo qildi. 
SHu bilan birga logopedik tekshirishlar tajribasi, nutq buzilishlarining alohida 
shakllarini bartaraf etish uchun ishlab chiqilgan aniq metodikalar samaradorligining 
tahlili nutq buzilishlarining ma’lum bir shakliga nisbatan qo‘llaniladigan tuzatish 
logopedik ta’sir etishining yagona metodikasini ishlab chiqish mumkinligiga asosli 
shubhalanishlar uyg‘otdi. 
Bu shubhalar pedagogik jarayon sifatidagi logopedik ta’sir etishning tibbiy tasnifi 
bilan bog‘liq holdagi maqsad va vazifalaridagi ishonchga putur yetkazadi hamda 
keyingi nazariy izlanishlarga omil bo‘lib xizmat qildi. 
Logopediya fanining navbatdagi tiklanishi va nazariy bazasining shakllanish 
jarayonida nutq buzilishlarining simptomatik talqiniga asoslangan tibbiy qurilishlarning 
logopediya fani nazariyasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri singishining muqarrarligi tobora ko‘proq 
tan olina boshlandi. Bolalardagi nutq buzilishlarining rivojlanish tamoyiliga uzluksiz 
tayanish va ularni sistemali yondashuv nuqtayi nazaridan chuqur tahlil qilish Shuni 
ko‘rsatdiki, rivojlanish jarayonida paydo bo‘ladigan nutq buzilishlar bilan tenglashtirish 
mumkin emas. Bolalardagi nutq buzilishining tasnifi va tipologiyasi tahlilning boshqa 
tamoyillariga hamda tibbiy tasnifga asos qilib olingan mezonlaridan ko‘ra ko‘proq 
mazmunli mezonlariga tayanishi lozim. Klinik tasnifda bolalar va kattalardagi nutq 
buzilishlari izchil farq qilinmas edi. 
Bolalardagi nutq buzilishlarini tahlil qilishning bu yangi tamoyillari R.Ye. Levina 
tomonidan ifodalangan edi. Uning bu ishlari logopediya fanining yangi bobbi –