Ayupova M. Yu

Uchinchi guruh
bolalarida klinik jihatdan motor alaliya kabi belgilanuvchi, birmuncha o’ziga 
xos va turg’un nutq rivojlanmaganligi kuzatiladi. Bir qator xorijiy mualliflar terminologiyasi bo’yicha 
nutq patologiyasining bu shakli «rivojlanish afaziyasi» yoki «tug’ma afaziya» singari nomlanadi. Bu 
termin kattalardagi motor afaziyaga anologik holda vujudga kelgan. «Kattalardagi motor afaziya 
singari, bolalardagi nutq patologiyasining bunday shaklida ham bosh miya po’stloq nutqiy 
zonalarining zararlanishi (yoki rivojlanmaganligi) kuzatiladi va bunda birinchi navbatda broka zonasi 
zararlanadi» – bu taxminga asoslanib mulliflar yuqoridagi terminni kiritganlar. Kattalardagi 
afaziyadan farqli ravishda (shakllangan nutqning yo’qolishi), alaliyada bosh miya nutq zonalarining 
erta zararlanishi (nutqqacha bo’lgan davrda) natijasida nutq rivojlanmay qoladi. Adabiyotlarda motor 
alaliyada miyaning o’chog’li jarohatlari muammosi keng muhokama qilingan. 
Motor alaliyada murakkab dizontogenetik-ensefalopatik buzilishlar kuzatiladi. Quyidagilar 
motor alamiyaning xarakterli belgilari hisoblanadi: barcha nutq komnonentlarining shakllanishi- 
fonematik, leksik, sintaktik, morfologik, nutq faoliyatining barcha ko’rinishlari va barcha og’zaki va 
yozma nutq shakllari rivojlanmagan bo’ladi. 
So’nggi tadqiqotlarning ko’rsatishicha motor alaliyali bolalarda odatda artikulyator imkoniyatlar 
Etarli bo’ladi: nutqiy bo’lmagan artikulyatsiyani bajara oladilar, bundan tashqari ko’pgina tovushlarni, 
hattoki alohida va bo’g’inlarda to’g’ri talaffuz qilish holatidadirlar. Biroq motor alaliyali bolalarning 
farqli xususiyatlaridan biri shuki, ular bu imkoniyatlarini so’zlarni talaffuz qilishda amalga 
oshirolmaydilar. Shu sababli motor alaliya uchun so’zlarning bo’g’in tuzilishi shakllanmaganligi, hatto 
yaxshi tanish bo’lgan so’zlarni faollashtirishdagi qiyinchiliklar xarakterli belgilardan biri hisoblanadi. 
Etarlicha boy passiv lug’atga ega holda, bolalar predmetlarni, rasmlarni nomlashga, alohida so’zlarni 
logoped ortidan takrorlashga (ayniqsa murakkab bo’g’inli so’zlarni) qiynaladilar. So’zlarning bo’g’in 
tarkibi asosan tovush va bo’g’inlarni tushirib qoldirish, o’rnini almashtirish, boshqa bo’g’inlar yoki 
tovushlar bilan almashtirish hisobiga buziladi. Kattalar afaziyasini eslatuvchi holat yuzaga keladi. 
Literal (harfli), verbal (so’zli) parafaziyalar (almashtirishlar) kuzatiladi. Bu almashtirishlarning 
xarakterli belgisi, ular turli xil turg’un emasdir. 
Motor alaliyali bolalar uchun haddan tashqari past nutqiy faollik xosdir. Bunda bola intellekti 
qanchalik yuqori darajada bo’lsa va o’z nutqiga tanqidiy qarash kuchli bo’lsa, u holda atrofdagilar 
bilan mimika va imo-ishora yordamida muloqat qilishning ikkilamchi kompensator shakli yaqqolroq 
ifodalangan bo’ladi. 
Nutqning to’liq rivojlanmaganligini R.E. Levina (1961) uch daraja bilan belgilaydi: nutqiy aloqa 
vositalarining umuman yo’q bo’lishidan to fonetik-fonematik va leksik-grammatik jihatdan 
rivojlanmaganlik elementlariga ega bo’lgan mukammal nutq buzilishigacha.