Ayupova M. Yu. Logopediya toshkent 2007

MOTOR EKSPRESSIV ALALIYA

Motor alaliya – bu markaziy xarakterdagi organik buzilishlar natijasi hisoblanib, nosog‘lom nevrologik ko‘rinish nutqning rivojlanish borasida jiddiy orqada qolishga olib keladi.
Bu konseptsiya tarafdorlari nutqiy shaklanmaganlikni motor yetishmovchiligi bilan tushuntiradilar (R. Koen, G. Guttsman, R.A. Belova-David, N.N. Trauyutt, V.K. Orfinskaya va boshqalar).
Ko‘pchilik mualliflar alaliyani kinetik yoki kinestetik apraksiya bilan bog‘laydilar hamda uning efferent va afferent shakllarini ajratib ko‘rsatadi.
Afferent alaliyada nutq buzilishlarining mexanizmlari kinestetik apraksiyaga bog‘liq bo‘lsa, efferent alaliyada esa – kinetik apraksiyaga boғliq (afaziya analoglariga ko‘ra). Apraksiyani artikulyatsiyaning turli buzilishlariga ko‘ra tushuntirish mumkin tovushlar talaffuzi, so‘zning tovush – bo‘g‘in tuzilishining buzilishlari. Biroq alaliyada yetakchi o‘rinda turadigan nutq buzilishlari faqat motor yetishmovchiliklar natijasi emas. Shuningdek, motor yetishmovchilik alaliyali bolalarning faqat yarmidagina kuzatiladi.
Psixologik konseptsiyaga ko‘ra, motor alaliya mexanizmini psixik jarayonlarining tafakkur, xotira, Shuningdek nutqiy faoliyatning ayrim bosqichlarining o‘zaro munosabati tashkil etadi.
I.T. Vlasenko, V.V. Yurtaykinning (1981) ta’kidlashicha, bunday bolalarning nutqiy faoliyatini tashkil qiluvchi strukturali tarkibiy qismlar orasida dissotsiatsiya aniqlangan: bir xillarda operatsion imkoniyatlarning saqlanganligi holatida maqsadli ko‘rsatmalarning shakllanmaganligi mavjud; boshqalarda – yetarlicha turg‘un motivatsiyaning mavjudligida faoliyatning operatsion qatorida yetishmovchilik mavjuddir.
Bu muammoga zamonaviy psixolingvistik yondashish til konseptsiyasida aks ettirilgan Ye.F. Sobotovich, V.A. Kovshikov, B.M. Grinshpun, V.K. Vorobьev va h.k. V.A. Kovshikov, bayon qilishning yuzaga kelishida birmuncha saqlangan ma’no va motor darajasida, tilning bayon qilish operatsiyalarining shakllanmaganligi alaliyaning bu shakli uchun buzilishning markazi bo‘lib hisoblanadi deb taxmin qiladi. Bu alaliyani asosan til buzilishlari sifatida izohlashga asos bo‘ladi. Motor alaliyada ibora va matnlarni tuzish bo‘yicha nutqiy harakatlarning shakllanmaganligi, so‘z birikmasi, so‘z tanlashning shakllanmaganligi bilan uyg‘unlashgan ichki dasturlashning buzilishi ham kuzatiladi.
Ye.F. Sobotovich (1985) fikriga ko‘ra, motor alaliyada asosiy kamchilikni tilning belgi shaklini egallashdagi, ya’ni nutqning yuzaga kelish jarayonida belgilardan foydalanish va ularning mos kelishidagi buzilishlari tashkil etadi. Bolalarda nutqning yuzaga kelishida nutqiy materialni dasturlash, tanlash, tavsiflash operatsiyalari shakllanmaydi. Barcha leksik-grammatik qurilish aspektlarida kamchiliklar kuzatiladi: so‘zni tanlash va uning ketma-ketligi, bayonning tovush tuzilishi va h.k. Bu esa psixofiziologik mexanizmlarning shakllanmaganligi sifatida xarakterlanadi.
Alaliyali bolada til belgilari tizimini egallash imkoniyatining chegaralanganligi seziladi. Bayon qilishni yuzaga keltirish, bezatish operatsiyalari shakllanmagan bo‘ladi, xususan, fonemalarni tanlash bilan bir qatorda ichki bo‘g‘inli va bo‘g‘inlararo dasturlash (ya’ni, artikulyator dastur) va chuqur-sintaktik va chuqur-semantik darajalarni amalga oshiruvchi operatsiyalar, ya’ni ichki nutq darajasi buziladi.
Ishning neyrofiziologik jihati bosh miyaning substrata buzilishlarini nutqning shakllanmaganligi xarakteri bilan bog‘likligini tahlil qiladi. Ishning psixologik va lingvistik jihati nutqiy va umumiy psixologik funksiyalarning o‘zaro munosabati, ya’ni kamchiliklarning namoyon bo‘lishi tarkibida nutqiy faoliyatning holatini tahlil qiladi.