Ayirish tizimining yosh xususiyatlari va gigienasi

Aim.uz

Ayirish tizimining yosh xususiyatlari va gigienasi.

Odamda buyraklar, teri bezlari, uaka vd ichak chikdruv organidir. Upka karbonat kislota, sup va ba’zi uchuvchan modadlar, masalan, narkoz vaqtida efir va xloroform buglari, alkogol buglari organizmdan upka orqali chikib ketadi. Ichak ba’zi ogir metallarning tuzlarini, shuningdek ut gshgmentlarining uzgarish maqsulotlarini organizmdan chikdrib yuboradi. Chikaruv organlari modla almashinuvining oxirgi mahsulotlarini organizmdan chikdrib yuborish bilan bir qatorda, organizm ichki muhitining tarkibi va xossalarini doim bir darajada sakqq uchun ahamiyatlidir. Masalan, ular osmoregulyatsiyada, ya’ni organizm ichki muxitining osmotik bosimini doim bir darajada va undagi ionlar tarkibini doimiyligini saqlashda kdtnashadi. Unka alveolalari va teri yuzasidan suv buglanishi gavda temperaturasini iasaytiradi va termoretulyatsiyada qatnashadi.

Chiqaruv organlori orasida yog va sut bezlari alohida Urin tutadi. Ular ajratadigan moldalar - teri yogi va sut - modda almashinuvining oxirgi mahsulotlari bulmay, ma’lum fiziologik ahamiyatga egadir: sut yangi tugilgan bolalarga ovkdt buladi, teri yogi esa terini moylab turadi. Buyraklar orgaiizmda suv balansini, kislota-ishqor muvozanatini, natriy, kaliy, xlor, fosfor va boshqa mineral moldalar balansini boshk_arishda qatnashadi, ba’zi ximiyaviy birikmalarni sintezlaydi, arterial bosim mikdoriga ta’sir fizyaologik , modda trenuxn ishlab chiqarpdi, Buyraklarning asosiy funksiyasi - siydik hosil qilishdir. organlar organizmda suv va tuzlar almashinuvini rostlab turadi. Siydik ayirish organlariga: bir juft buyrak, bir juft siydik yo‘li, bitta siydik qopi va siydik chiqarish kanali kiradi. Bu organlar embrionning rivojlanishida 3 marta almashinadi.

Embrionning 2-2,5 - haftalarida bosh buyrak yoki oldingi buyrak rivojlanadi. Birinchisi juda oddiy tuzilgan bo‘lib, embrionda hech qanday aunksiya bajarmaydi, bir necha kun davomida u yo‘qolib ketadi. Keyin oldingi buyrak o‘rniga birlamchi, buyrak hosil bo‘ladi. Birlamchi buyrak embrionning 4 haftaligidan rivojlana boshlaydi. Birlamchi buyrak ancha murakkab bo‘lib, unda aylanma kanallar, Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi, Malpigi tugunchalari bo‘ladi. U embrion rivojlanishining birinchi yarim davridan ishlay boshlaydi. Birlamchi buyrak rivojlanishining 4-oyidan boshlab jinsiy organlarning rivojlanishida ishtirok etadi. U baliq va baqalarda funksiya bajaradi.

Doimiy buyraklar embrionning 2 oyligidan boshlab birlamchi buyrakdan pastroqda rivojlana boshlaydi. U murakkablashib, haqiqiy buyrakka aylanadi, haqiqiy buyrak embrion taraqqiyotining ikkinchi yarmidan ishlay boshlaydi, butun umr ishlashda davom etadi.

Buyrak orqali bo‘ylama kesimida buyrak to‘qimalarining buyrak po‘stlog‘i to‘qimasi hamda buyrakning ichki to‘qimalariga bo‘linishi ko‘rinadi, ularnign farqi ni ko‘z bilan ko‘rish mumkin. Buyrakning po‘stlog‘i to‘qimasi bevosita a’zoning kapsulasi ostida yotgan, eni taxminan 8 mm bo‘lgan to‘q qizil rangli qatlamdir. Po‘stlog‘ining rangi mikroskop ostida ko‘rganda, ko‘p sonli mayda buyrak hujayralari tufayli hosil bo‘lganligi ko‘rinadi, ularning har biri kapillyarlar bog‘lamini o‘z ichiga oladi (glomerulus). Buyrak kanallariinng proksimal va distal uchlari, buyrak hujayrasining qismlari maxsus asboblarsiz ko‘rinmasa ham, ular buyrak po‘stlog‘i ichida joylashgan, ularning uzun chiquvchi va kiruvchi segmentlari esa ichki to‘qimalariga chuqur kirib ba’zolar bo‘ladi Buyrak po‘stlog‘ining to‘qimasi buyrak ichki to‘qimalari bilan chegaradosh bo‘lib, u 10-12 buyrak piramidalarini hosil qiladi. Piramidaning keng asosi po‘stloq tomoniga qaragan bo‘lib, u yerdan markaziga qarab yo‘naladi (yig‘uvchi tomirlar bog‘lamlari). Buyrak piramidalari orasida, po‘stloq to‘qimasining tasmalari ichki to‘qimaga chuqur kiradi (10.3-rasm). Piramida cho‘qqilari buyrak g‘uddachalarini hosil qiladi, ularga yig‘uvchi tomirlardan ajralmalar tushadi. Buyrak g‘uddachalari suyuqlikni buyrak kosachalariga olib keladi, ular birgalikda buyrak jomlarini hosil qiladi.

Kosachalarning orasida g‘ovak va yog‘ to‘qimalari erkin tarzda joylashadi (buyrak bo‘shliqlari), ularnign ichida buyrak tomirlari o‘tadi.

Renal Cortex and Renal Medulla

A longitudinal section through the kidney reveals the division of the kidney tissue into renal cortex and renal medulla, which can be seen with the naked eye. The cortex is a dark red stripe, about 8mm wide, lying directly under the capsule of the organ (Fig. 10.3). The color of the cortex can be seen with a lens to be due to the numerous small renal corpuscles, each containing a capillary tuft (glomerulus). The proximal and distal ends of the renal tubules, parts of the nephron not visible to the naked eye, lie in the cortex, while their long descending and ascending segments reach in part deep into the medulla (Fig. 10.4).

The renal cortex borders on the renal medulla, which is formed by 10−12 renal pyramids. The broad base of a pyramid is directed toward the cortex and they run from there in medullary rays (bundles of collecting ducts). Between the renal pyramids, columns of cortex penetrate deep.

Buyrak bir juft bo‘lib, bel sohasida qorin bo‘shlig‘i pardasidan tashqarida bel umurtqalarining ikki yonida 12-juft qovurg‘alar oldida joylashgan. O‘ng buyrak chap buyrakka nisbatan 1-1,5 sm pastda joylashgan bo‘lib, uning ustida jigar bor. Buyraklar loviya shaklda bo‘lib, sirti pishiq biriktiruvchi tuzilma bilan qoplangan. Uning atrofida yog‘ bo‘lib, buyrakni silkinishdan, turtkilardan saqlaydi. Buyrakning vazni 100-120g, bo‘yi 12 sm, eni 6 sm, qalinligi 3-4 sm keladi. Oldingi yuzasi orqa yuzasiga nisbatan bir oz qavariq, orqasi tekis, ichki qirrasi botiq bo‘lib, bu botiqlik buyrak darvozasi deyiladi. Bu yerdan buyrakka buyrak arteriyasi kirib, buyrak venasi va siydik yo‘li chiqadi. Chetki qirrasi qavariq bo‘ladi.

Buyrakni orqa va old tomondan o‘ralgan fassiya tutib turadi. Buyrak tayanchida fassiya qon tomirlari, atrofdagi organlar va kapsuladagi yorning ahamiyati katta. Agar odam tez ozsa, yog‘ kamayib ketib, buyrak bir oz pastga tushadi. Keksalarning qorin bo‘shlig‘ida bosim kamayib ketishi tufayli buyraklar umuman bir oz pastda bo‘ladi.

Buyrakning frontal kesigida u 2 qavatdan: po‘stloq va mag‘iz qavatdan tuzilganligi ko‘rinadi. Buyrakning butun chetki qismini egallagan chetki po‘stloq qavati qizil-qo‘ng‘ir rangda, 5-7 mm qalinlikda bo‘lib, ichki oqish qismi mag‘iz moddasidan tuzilgan. Po‘stloq qavat ustunchalar shaklida mag‘iz qavatdagi 15-20ta piramidachalar orasida joylashadi. Po‘stloq qavatda Malpigi tuguni, Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi, aylanma kanallar joylashgan. Mag‘iz qavatda buyrak piramidachalari, Genli qovuzlog‘i va siydik yig‘uvchi umumiy kanallar bo‘ladi. Buyrak piramidachalari orasida buyrak ustunchalari bo‘lib, ularda qobiq qismga boruvchi va ulardan qaytuvchi arteriya, vena qon tomirlari bo‘ladi. Piramidachalar asosi bilan po‘stloq qavatga, cho‘qqisi bilan buyrak ichiga qaragan bo‘ladi. Piramidachalarning uchi so‘rg‘ich shaklida bo‘lib, kichik kosacha bilan o‘ralgan. So‘rg‘ichning uchida ko‘p teshik bo‘ladi. Bu teshiklar siydik yig‘uvchi umumiy yo‘lning oxirgi uchidir. Kichik kosachalar voronka shaklida bo‘lib, ulardan 2-3 tasining qo‘shilishidan katta kosacha hosil bo‘ladi. Katta kosachalarning qo‘shilishidan buyrak jomi hosil bo‘ladi. Buyrakda hosil bo‘lgan siydik jomlardan siydik yo‘liga o‘tadi. Jomlarning devori 3 qavatdan: ichki-shilliq, o‘rta-muskul va tashqi - biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan. Buyrak yirik bez bo‘lib, qondan siydikni ayirib beradi. Bu funksiyani bajarishda uning mikroskopik tuzilishi muhim ahamiyatga ega.

Buyrak mikroskopda qaralganda ko‘rinadigan asosiy struktura birligi nefron deyiladi, u asosan po‘stloq qavatda joylashgan. Buyrakka kirgan buyrak arteriyasi tarmoqlanib, buyrak ustunchalari orqali po‘stloq qavatga ko‘tariladi. Po‘stloq bilan mag‘iz qismlar orasida yoy arteriya hosil qiladi. Yoy arteriyadan po‘stloq qavatga bir nechta radial arteriya chiqadi. Ularning juda ko‘p yon shoxlari bo‘ladi. Yon shoxlardan arteriya kapillyarlari kalavasi hosil bo‘ladi. U Malpigi tuguni deyiladi. Malpigi tuguni alohida Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi bilan o‘ralgan. Kapsulaning devori 2 qavat bo‘lib orasi bo‘sh. Bu bo‘shliqning davomi qobiq qismda joylashgan aylanma kanalga ulanadi. U mag‘iz qavatga tushib, ko‘tariluvchi Genli qovuzlog‘ini hosil qiladi. Genli qovuzlog‘i piramidaning ichida joylashgan, u ko‘tarilib, qobiq qismda 2-tartib aylanma kanal hosil qiladi. Bu kanal siydik yig‘uvchi umumiy yo‘lga qo‘yiladi. Tugunchadan siydik yig‘uvchi umumiy yo‘lgacha bo‘lgan oraliq nefrondir. Bu kanalchalar hammasining devori bir qavatli kubiksimon epiteliydan — hujayralardan tuzilgan bo‘lib, u yerda siydik hosil bo‘ladi. Malpigi tuguniga kiruvchi va undan chiquvchi arteriyalar bo‘lib, birinchisi ikkinchisiga nisbatan ancha yo‘g‘on. Shuning uchun, tuguncha ichida bosim ortiq bo‘ladi. Qonning bir qismi kapsulaga filtrlanib o‘tib, chala siydik hosil bo‘ladi. Tugundan chiqqan arteriya aylanma kanallarda yana qaytadan kapillyarlarga ajraladi. Bu kapillyarlar kanal ichidagi chala siydikdan qonga kerakli moddalarni shimib olib, vena kapillyarlariga aylanadi. Venalar yig‘ilib, buyrak ustunchalaridan o‘tib, buyrak venasiga aylanadi va pastki kovak venaga qo‘yiladi. Kanallarda qolgan toza siydik siydik yig‘uvchi yo‘ldan o‘tib, piramidaning uchidagi teshik orqali kichik kosachaga, undan katta kosachaga va so‘ngra buyrak jomiga o‘tadi. Odam buyragida 2 millionga yaqin nefron bo‘lib, ularning umumiy ajratuvchi (ayiruvchi) yuzasi 5-8 m² ga teng keladi, ya’ni sathi tana yuzasidan 3-5 marta ortiq. Nefronlarning qismi ishlab turadi, qolganlari fiziologik rezerv hisoblanadi.

Siydik yo‘li diametri 4-5 mm, uzunligi 30 sm bo‘lgan naydir. U buyrak jomining davomi bo‘lib, buyrakdan siydik pufagigacha davom etadi va orqa tomondan kelib unga tutashadi. Siydik yo‘lining devori 3 qavatdan: ichki – shilliq, o‘rta - muskul va tashqi - seroz qavatdan - tuzilgan. Muskul qavat ichkisi uzunasiga yo‘nalgan, tashqisi halqasimon yo‘nalgan muskul tolalaridan tuzilgan. Muskul qavatning qisqarishi natijasida siydik buyrak jomidan siydik pufagiga o‘tadi. Siydik pufagi toq, organ bo‘lib, unda siydik to‘planadi. Uning hajmi 500-750 sm³ gacha yetadi. U kichik tos bo‘shlig‘ida qovuq suyagining orqasida joylashgan. To‘lgan siydik pufagi tuxumsimon bo‘lib, qovuqdan ko‘tarilib turadi. Uning ko‘tarilgan cho‘qqisi, oldinga yo‘nalgan tanasi va tubi farq qilinadi. Tubining orqa devoriga 2 ta siydik yo‘li ochiladi va undan siydik chiqarish kanali (yo‘li) boshlanadi. Siydik pufagining devori juda cho‘ziluvchan bo‘lib, yig‘ilgan holda 15 mm qalinlikda bo‘lsa, taranglashganda 2-3 mm bo‘ladi. Devorining ichi shilliq o‘rtasi muskul va tashqi qavati biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan. Shilliq qavatda juda ko‘p burmalar bo‘lib, siydik pufagi to‘lishi bilan ular yoyiladi (tekislanadi). Siydik yo‘lining ichida burmalar alohida qatlam hosil qilib, bu qatlam qopqoq rolini o‘ynaydi va siydik yo‘liga siydikni qaytib chiqarmaydi. Muskul qavati kuchli rivojlangan 3 qavat yo‘nalishda joylashgan. Pastki siydik yo’lida o’ziga hos psevdo ko’p qavatli epitiliy bo’lib u yuzaning ma’lum bir o’rganishlariga moslashishi mumkun. Maxsus epitiliy hujayralari yuzasi differensiyalanishining funksiyasiga bog’liq. Absorbsiyalovchi yoki secretor hujayralar uchun ular yuzasini oshiruvchi barmoqsimon plazmatik membranalar( mikrovorsinkalar) bo’ladi

double layer of ciliated epithelium in the respiratory tract). A special form of pseudostratified epithelium is the transitional epithelium of the lower urinary tract, which can adapt to considerable surface changes, e. g., in the bladder.

Tashqi va ichki qavatlari uzunasiga, o‘rtasi spiral holda yo‘nalgan bo‘ladi. Siydik chiqarish yo‘lining (kanalining) teshigi atrofida halqasimon muskullar bo‘lib, ular sfinkter hosil qiladi. Sfinkter siydik yig‘ilishida qisqarib, siydik chiqarilganda bo‘shashadi. Yangi tug‘ilgan bolada siydik pufagi duksimon bo‘lib, bir oz yuqoriroq joylashadi, keksalarda kengrok, bo‘lib pastga tushadi.

Siydik chiqarish kanali (urethra) ning uzunligi erkaklarda 18- 20 sm bo‘lib, u urug‘ chiqarish yo‘li bilan qo‘shilgan. Uning ichki yuzasi shilliq qavat bilan qoplangan bo‘lib, u pastki qismda ko‘ndalang burma hosil qiladi. Bu qavatdagi juda ko‘p bezlar uni namlab turadi. Siydik chiqarish kanali 3 qismga: prostata, pardali va g‘ovak qismlarga bo‘linadi. Prostata qismi siydik pufagidan boshlanadi va prostata bezi bilan o‘ralgan bo‘ladi. Uning ichida urug‘ bo‘rtigi bor. Prostata bezida siydik pufagidan o‘tgan silliq muskullar bo‘lib, ular kanalning prostata qismida ichki ixtiyoriy sfinkter hosil qiladi. Pardali qismi juda kalta (0,5-1 sm) va ingichka. Bu qism muskullar yordamida qovuqqa tutashgan tashqi ixtiyoriy sfinkter hosil qiladi. o‘ovak qism eng uzuni bo‘lib, g‘ovak tana orasida joylashgan. Ayollarda siydik chiqarish kanali qisqa – 3-3,5 sm bo‘ladi. Ichki yuzasi shilliq qavat bilan qoplangan. U qin dahliziga ochiladi. Tashqi qismi ixtiyoriy muskullar bilan o‘ralgan sfinkter hosil qiladi.

Yukstaglomerulyar kompleks. Qon olib keluvchi arteriolaning koptokchaga kiradigan joyidagi dsvori qalin tortgan. bu joy mioepiteliy xujayralaridan tuzilgan bulib, yukstaglomeru.hhr (koptokcha oldi) kompleksi deb ataladi. Bu kompleks xujayralari ichki sekresiya funksiyasini utaydi: buyrakdan qon utishi kamayganda renip ishlab chiqaradi, bu modda arterial bosim mikloriii boshkaradi.

1844 yildayoq K.Lyudvig siydik xosil bulish protsessi koptokchalarning kapillyarlari depori orqali ruy beradigan filtratsiyadan va kanalchalarda ruy beradigan reabsorbsiya qayta so‘rilishdan iborat deb ataladi. A. Keshni siydik hosil bo‘lishining fil’tratsiya

reabsorbsiya nazariyasini yaratgan. Koptokcha kapillyarlari orqali utadigan qon plazmasidan Shumlyanskiy-Bouыen kapsulasiga suv va plazmada erigan barcha moddalar (yukori molekulali birikmalardan tashkari) filtrlapib utadi. Koptokchalardagi filtratsiya endoteliydagi tsshiklar,

bazal membraia na kapsulaning ichki devoridagi epiteliy xujayralari orasidagi yorikdar orqali ruyobga chikadi. Bu filtr diametri taxminan 100 apgstremgacha bulgan molekulalarni utkazadi. Molskulyar ogirligi 70 mingdan ortiq bulgap kattagina zarralar bu filtrdan utmaydi. Shuning uchun

globulinlar (molekulyar ogirligi 160 mingdan ortiq), yoki kazein (molekulyar ogirligi 100 000 ortiq) kabi yukori molekulali oqsillar filtratga utmaydi.

Koptokcha filtratida birlamchi siydikda, anorganik va organik moddalarning mikdori ularning qon alazmasidagi mikqdoriga teng. Birlamchi siydik bir sutkada 150-170 l gacha xosil buladi. Buyraklarning qon bilan yaxtgti ta’minlanishi, koptokcha kshshllyarlerining maqsus; tuzilganligi va filtratsion gozasinipg katta ekanligi va ulardagi krn bosimi yuqori zkanligi tufayli filtratsiya xajmi shupday katta buladi. Buii kuyidagi matqlumotlar bilan kursatayliqBir sutkada buyraklardan 1700 l krn utadi va shu tarifa, koptokcha kapillyarlari orqali utadigan qar 6-10 l krndan qariyb 1l filtrat xrsil buladi, Koptokcha kapillyarlari devorining f iltrlaydigan umumiy yuzasi taxminan 1,5-2 m . Koptokcha kapillyarlaridagi krn bosimi kariyb 70 mm Nd. K.on bosimining bunday nisbati yukrri ekaniga sabab shuki, buyrak arteriyalari bevosita korin aortasidan boshlanadi va ulardan koptokchalargacha bulgan yul nisbatan kaltadir. Qon olib keluvchi arteriyanipg kop keltiruvchi arteriyaga nisbatan deyarlik ikki xissa torligi xam koptokcha kapillyarlaridagi krn bosimiiing nisbatan baland bulishiga va siydik yerdam beradi. Biroq, koptokchadagi filtratsiya krn bosimining mikdoriga bogliq bulish bilangiia kqolmay, suyuqlikni tomirlarda uptlab turuvchi plazmaning onkotik bosimsha va kapsula bilan kanalchalarni tuldiradigan suyuklikning gidravlik bosimiga ham bogliq Koptokcha kapillyarlaridagi kon bosimi filtrlovchi kuqgdir. Kon plazmasining onkotik bosmi va kapsuladagi siydik bosimi esa filtratsiyaga qarshilik kursaauvchi kuchlardir. Shu sababdan, koptokcha kapillyarlaridagi kon bosmi kartpi ta’sir otuvchi bu ikki kuchning yigipdisidan ortiq bulgandagiia filtratsiya ruy beradi. Krn plazmasining onkotik bosimi taxminan 30 mm, kapsula va kanalchalarni tuldiradigan fitrat bosimi esa kariyb 20 mm .Nd.Shunday qilib koptokchada filtradiyayai ta’minlovchi bosim Urta hisob bilan 70 mm. Kanalchalardagi reabsorbsyya, Suv va unda erigan bir qancha moddalar kanalchalarda qaytadan suriladi, ya’ni reabsorbsiyalaiadi. Kanalchalar ingichka uzun naYChalardir. Ularning umumiy uzunligi juda katta bulib, 70-100 km gacha yetadi. Kanalchalarning turli bulimlari turlicha epiteliy bilan qoplangan. Birinchi tartibdagi burama kanalchalarda epiteliy xujayralari silindr shaklida. Genle krvuzloginint tushuvchi kismi soxdsida epiteliy xujayralari yassilanadi, qovuzlok:ning kutariluvchn kismida esa kubsimon epiteliy bor. Ikkinchi darajadagi burama kanalchalar 5qam kubsimon epiteliy bilan koilashan.

Silindirli epiteliy qujaYralarining kanalchalar ichiga karagan yuzasi xoshiyali mikrovorsinkalardai tuzilgan. Kanalchalarnint umumiy gozasi 40-50m ga yetadi. qovuzlok sohasida zqam mikrovorsinkalar bor. Bir sutkada efsil bulgan 170 litr koitokcha filtratidan fakat 1-1,5 litri oxiri (definitiv) siydik shaklida ajralib chщadi, Suyuklikning kolgan kismi va unda erigan moddalarning anchaginasi kanalchalarda surilib, buyrakning tukima suyuqligiga va konga utadi.

Buyraklar faoliyatining boshqarilishi. Giiotalamusning sutgraoptik yadrosidan impulslar gipofizning orqa bulagiga borib, antidiuretik gormon sekresiyasini kuchaytiradi, Antidiuretik gormon qonta ugib, siydikiing qaita surilishini kuchaytiradi va shu bilan diurezni kamaytiradi. Bu gormon buyrakdagi yshuvchi naylar devorining utkazuvchanligini oshiradi, natijada suv siydikdan buyrakning magaz kavtidagi tuzima suyukligiga va r;onga utadi.

Gialuronidaza fermenti ta’sirida yshuvchi naylar o‘tkazuvchanligi ortadi. Yiguvchi naylar devoridagi xujayraaro modda tarkibiga kiruvchi gialuron kislotasini gialinuronidaza fermenti depolimerlaydi. Gialuron kislotasi dyopolimerlanganda yiguvchi naylarning devori govak bulib suvni utkazib yuboradi. Gialuronidaza antidiuretik gormon ta’sirida aktivlanadi yoki yiguvchi naylar epiteliyida qosil buladi, natijada sup surilishi kuchayadi. Gialuronidaza ingibitorlari (geparin, askorbin kislota) uz ta’siri jiqatdan, antidiuretik gormonning antagonistlari bulib, siydik bilan suv chiqishini juda x;am kuchaytirib yuboradi.

Gipofiz orka bulagining gipofunksiyasida antidiuretik gormon yetarli yoki butunlay ishlaiib.chiqmagaii uchu.n. boya. aytilgan boshqaruvchi mexanizm ishlamay krladi. Nefron distal kismlarining devori butunlay suv utkazmay quyadi va buyrak siydik bilan bir talay suv chinara yooshlaydi. Bunday Lollarda sutkasiga 20-25 l gacha siydik chikishi mumkin. Gipofizning orqa bula'gidan aytidiuretik gormon chshdlshini gippotalamus yadrolari bopщaradi. Buyrak usti bezlari magiz qavtining gormoni -adrenalin xdm diurezga ta’sir kursatadi, Buyrak tomirlariga ozgina adrenalin yuborilganda buyrak xdjmi katgalashadi va arterial tomirlar torayadi qamda koptokchalaridagi filtratsion bosim oshib ketadi. Katta dozadagi adrenalin buyrakkl keluvchi tomirlarni qam toraytiradi, natijada koptokchalarga qon kelishi kamayib, diurez gu-xtaydi. Buyrak usti bezlari pustloq qavatining ba’zi gormonlari aldosteron dezoksikortikosteron kanalchalar epiteliysiga ta’sir etib, natriy surilishini kuchaytiradi. Buyrak usti bezlarining kassallanipga yoki olib tashlanishi natijasida bu mexanizm yuqolib, siydik bilan bir talay natriy chikib ketadi va organizm ogir ax’olga tushadi.

24 soat davomida buyrakda 180 l ultrafiltrat (birlamchi siydik) xosil buladi. Uning 99% tubulyarno kayta suriladi. kayta surilish axamiyati shundan iboratki, modda almashinuvi natijasida xosil bulgan chikindi maxsulotlar bilan birlamchi siydikka suv, elektrolitlar, glyukrza, oksil, peptid, aminokislotalar va boshka moddalar bor. Bular esa organizmning uziga kerak bulganligi uchun kayta surilishi kerak.

Birlamchi siydikda, sig odamlarda oksil bulmaydi, chunki u klubochka kapillyarlari devori orkali utmaydi va shuning uchun boumen kapsulasiga uchramaydi. Fakat buyrak kasallanganda uning kapillyarlar devori utkazuvchanligi uzgarib va morfologik uzgarishlar tufayli kon plazmasidagi oksil va albumin siydik orkali chikishi mumkin.

Birlamchi siydik boumen kapsulasi orkali, buyrak kanalchalaridan utib yiguvchi naychalar tarafiga konga kayta uz tarkibidagi maxsulotlarni beradi. konga kayta suriladi, kup mikdordagi suvni (birlamchi siydik kuyuklashadi) va shuningdek suvda eriydigan ba’zi bir moddalar (glyukoza, aminokislotalar, tuzlar va boshkalar). Buyrak naychalaridan konga kayta surilmaydi. Modda almashinuvida xrsil bulgan moddalar (siydikchil, kreatin, siydik kislota va boshkalar) va ularning mikdori suvni kayta surilgani uchun kisman yukori buladi.Birlamchi siydikdan suvni va ba’zi bir suvda eriydigan moddalarning kayta surilishi natijasida ikkilamchi siydik xosil buladi, kaysi birki yiguvchi naycha tuplanib, chashka, loxanka va siydik yullari orkali siydik xaltasiga tuplanadi.

Odam organizmida 24 soat davomida taxminan 1,5 litr siydik xosil buladi va tashkariga chikadi. Xosil bulib chikadigan siydik mikdori kun davomida ichilgan suyuklik mikdoriga boglik. Agar suv kam ichilgan takdirda sutka davomida siydik 0,5 litrni tashkil kilishi mumkin va aksincha, agar kup mikdorda suv iste’mol kilinsa, uning mikori 2-3 litr buladi.

Terlash orkali suyuklik chikkanligi sababli (97-98% suv), siydik xosil bulib chikishi kamayadi va bu xolatda erigan moddalar mikdori kupayadi. Kundalik siydik mikdori kamayishi oliguriya va kupayishi - poliuriya deb nomlanadi. Siydik xosil bulib chikmaslik xolati oliuriya deb nomlanadi va bu organizmni zaxarlanib ulimga olib kelishi mumkin.

Siydik xajmi vazifasini bajarayotgan buyrak klubochkalariga boglik (u yerda birlamchi siydik xosil buladi). Normal sharoitda klubochkalarning xammasi emas, kisman mikdori uz vazifasini bajaradi. Uning mikdori kancha kup bulsa, shuncha kup mikdorda siydik xosil buladi.

Organizm a’zolarida shish paydo bulsa, suyuklik tuplanib kolganligi tufayli, siydik xosil bulishi kamayadi. kayta surilish buzulsa, suvning mikdorini kuplligi tufayli siydik solishtirma ogirligi uzgaradi (1,010-1,025 dan kam buladi). Siydik kup xosil bulib chikkanda uning rangi kisman sarik rang bulib, siydik mikdori kamligida tukrok rang buladi.

Siydik tarkibiga 100 dan ortik turli narsalar kiradi. Ularning bir kismi organik bulmagan, ba’zi biri organik moddalardir. Kun davomida odam organizmidan siydik orkali 15-25 gr mineral moddlar (tuzlar) chikadi.

Noorganik tuzlardan 24 soat davomida siydik orkali 8-12 gr xlorid natriy, 1,5-2 gr kaliy, 0,1-0,2 gr magniy va kalsiy, 0,4-0,6 gr ammoniy tuzlari chikadi. Bundan tashkari siydik orkali neorganik kislotalar anioni - xlorid, fosfor va sulfat xosil buladi. Siydikdagi natriy mikdori bilan chambarchas boglik xlor ioni siydikdagi umumiy fosfat mikdori 2-2,5 gr ga teng.

Organik moddalar katoriga siydikchil (25-35gr sut betta, siydik kislota - 0,6-0,7 gr/sut, kreatinin 1-2 gr/sut, aminokislotalar - 1g/sut kiradi. Bundan tashkari siydik tarkibida fenol, krezol, fenol va krezolning sulfat kislotasi koldigi bilan birikmasi, indikan gippur kislotasi - (0,7gr/sut), glyukuron kislotasini uchratish mumkin.

Siydikda kuyidagi mikroelementlar - mis, rux, kobalt, ftor, yod va boshkalar, vitaminlar - askarbin kislota, V gruppa vitaminlar mavjud. Shuningdek siydik tarkibida garmonlar (frolan,folikulin, androsteran) fermentlar (proteaza, lipaza, amilaza) uchratish mumkin.

Glikozuriyalar siydikda juda xam kup mikdorda glyukozani bulishlik xolati. Bu nomli xolat glyukozani siydikda oshib ketish sababli ma’lum bulmaganda kullaniladi. Agar kand mikdori anik ma’lum bulsa, buning baxolash uchun kuyidagi termin kullaniladi

- glyukozuriya, fruktozouriya va boshkalar.

Ma’lumki siydikda 10-20 mg glyukoza 100ml nisbatan uchraydi. kand mikdori siydikda anesteziya va asfinsiya va ba’zi sikilish yoki kuvonish vaktlarida uchrashi mumkin. Gipertireoidozning ogir xolatlarida xam glyukoza mikdori yukori buladi. Kupincha glyukozuriya kandli diabet kasalligida kuzatiladi. Bu kasallikda kandning siydikdagi mikdori 0,5-12% ni tashkil kilishi mumkin.

Laktozuriya - bu xolat kukrak bilan bolasini emizadigan ayollarda uchraydi (taxminan 15% ayollarda) lekin xomiladorlik davrida juda kam uchraydi.

Galaktozuriya - bu kasallik sababchisi galaktozemiya bulib, yangi tugilgan chakaloklarda uchraydi. Lekin bu chakaloklar siydigida galaktoza aniklash juda xam kiyin u asosan kukrak bilan emiziladigan bolalarda uchraydi. (U ona sutida bulganligi uchun).

Proteinuriya - normada siydikda juda xam kam mikdorda oksil uchraydi. Bular katoriga siydik yuli shillik kavatidagi glikoproteidlar va mukoproteidlar va kisman kon zardobi albumini va globulini kiradi. Agar siydikda oksil paydo bulsa, uning asosini kupincha kon zardobidagi albumin tashkil kiladi. Bunga sabab buyrak kasallanishi, masalan utkir gaomerulonefrit, surunkali minus glomerulonefrit nefrotik sindrom va xomiladorlik taksikozi. Siydikda albuminni paydo bulishi, yurak-tomir kasallik asorati, bezgak kam konlik, jigar kasalligi sababchi buladi.

Siydik tarkibida shu katorda keton tanachalari (asetosirka, betta-oksiyog kislotasi, aseton), bilirubin (sarik kasalligi), urobilinogen (gemoliz asorati), gomogentizin kislotasi (alkantonuriya), sistin va aminokislotalar (sistinuriya) uchrashi mumkin.Organizmda buyrak tukima va undan tashkarida suvning xajmini bir me’yorda ushlab turishdan istisno, shuningdek arterial bosimga xam ta’sir kursatadi. Odamda uchraydigan ma’lum bir turli kon bosimni oshishi xolati buyrak faoliyati bilan boglik. Buyrakda ishlab chikariladigan ferment - renin, polipeptid, angiotenzinogendan antigiotenzin I xosil kilishda ishtirok kiladi, uz xolicha angiotenzinogen - kon zardobidagi oksil jigarda ishlab chikariladi va alfa 2 globulin turiga kiradi. Shuningdek kon plazmasida normal sharoitda fosfatidserinni ishlab chikarilishida ishtirok etadigan maxsulot reninning kuchli boglovchisi (ingibitori) bulib xisoblanadi.

Renin mikdori konda kup xollarda baland kursatkichlarga ega ba’zi bir kon bosimi yukori bulgan odamlarda.

Angiotenzin I - dikapeptid sinfiga mansub bulib, kon zardobidagi ferment ta’sirida dikapeptidning karboksil gruppasi boglangan tarafidan gistidin va leysindan iborat dipeptidni uzadi va natijada angiotenzin II xosil kiladi. xosil bulgan angiotenzin II biologik aktiv modda bulib, kon bosimi oshishiga sababchi buladi. Lekin bu angiotenzin II buyrak va ichak tukimasidagi leysin aminopeptidoza (peptidoza - fermenti) juda kiska vaktda parchalab tashlaydi.

Renin asosan yukstaglomerulyar apparatida xosil buladi va ajralib chikadi. Bu yukstaglomerulyar apparat bororetseptor bulib

xizmat kiladi va kon bosimini boshkarib turadi. Bundan tashkari

kon xajmi, xujayra tashkarisidagi Na+K+ ionlari mikdori simpatik nerv tizimi orkali reninni sinteziga va ajralib chikishiga ta’sir kiladi.

Angiotenzin II buyrak usti bezi faoliyatiga ta’sir kilib, aldosteron ishlab chikarishiga sababchi buladi. U uz xolida organizmga Na+ionini yigilib kolishiga ya’ni buyrakda kaytadan surilishini kuchayishiga sababchi buladi.

xayvonlarda tajriba usuli bilan buyrakni ustini ipak, selofan, akril smolasi, nefrektomiya, uzok vakt tuz berish va kortikostiroidlar (aldosteron va dezoksikortikosteron) yuborish bilan kon bosimini oshirish mumkin. Shuning uchun tuzni kam mikdorda site’mol kilish va oksillarni kamligi kon bosimini kamaytirishga sababchi buladi.

Odamda neyrogipofiz (gipofizning orka kismi) vazopressin va oksitotsin ishlab chikaradi. Vazopressin 9 aminokislotadan iborat bulib, arginin vazopressin deb xam nomlanadi.

3 urindagi fenilalanin aminokislotasi koldigi korn tomirini toraytirish xususiyatiga ega. Aminopeptidoza yordamida sistin aminokislotasi koldigini gidroliz kilinganda, vazopressin aktivligi butunlay yuk buladi.

Neyrogipofizar gormoni polipeptidlardan xosil bulib uning asosini neyrofizin tashkil kiladi. (m.o.10000-12000). Neyrofizin gormoni oksildan iborat buklib (m.o.20000) u gipotalamusda xosil buoladi. Gipotalamusdan neyrogipofizga transport bulayotganda neyrofizin mayda polipeptidlarga parchalanadi. Bu neyrofizinlardan biri - vazopressindir.

Neyrogipofizar gormon ishlab chikish jarayoniga (sintez) bir kancha omillar (faktorlar) sababchi buladi: 1) markaziy nerv tizimi; 2) konning osmotik bosimi; 3) kartikosteroid gormonlari; 4) renin - angiotenzin tizimi; 5) dorivor moddalar. Vazopressin ajralib chikishiga ba’zi neyrogen omillar sababchi bulishi mumkin. (ogrik, travma, kayfiyat) lekin markaziy nerv tizimi aktiv xolatga kelsa va kup mikdorda adrenalin xosil bulsa, vazopressin xosil bulishi kamayadi.

konning osmotik bosimining 2% uzgarishi gormonning ishlab chikarishiga sababchi bulib, kon bosimi pasayishi gormon kamayishiga va osmotik bosimning kupayishi gormonning kupayishiga sababchi buladi. Vazopressin mikdori kupayadi. konda buyrak usti bezining faoliyati buzilganda angiotenzin organizmga yuborilganda vazopressin mikdori kupayadi, lekin bu xolat Na+ioniga mikdoriga va kon bosimiga ta’sir kilmaydi. Xuddi shunday uzgarish organizmga renin yuborilganda kuzatiladi.

Vazopressin ta’sirida kon bosimini oshishi periferik arterial va kapillyarlarning torayishi bilan boglik. Bu xolatda yurak va upka kon tomirlari torayishi, miya va buyrak tomirlarining kengayishi kuzatiladi.

Vazopressin buyrak faoliyatiga ta’sir kilib, suvning gistal kismda kayta surilishini kuchaytiradi va natijada siydikda Na+, Sl-, fosfor va umumiy azot mikdori kupayishiga sababchi buladi. Gormonning yashash davri 12 minut, 0,1 mkg mikdorda kuchli ta’sir kiladi.

Demak, vazopressin ishlab chikarilishi kon osmotik bosimini oshganda kuchayadi, ya’ni kup tuz iste’mol kilganda yoki tanadagi suvni mikdori kamayganda. Vazopressin ishlab chikarilishi kamaygan xolatda odamda kandsiz diabet kasali vujudga keladi.

Bu kasallik asosan gipofiz yoki gipotalamus zararlanganda vujudga keladi. Bu xolatda siydik juda kichik solishtirma ogirlikka ega buladi (1,002-1,006) va unda juda kam mikdorda Sl- ioni buladi. Bir sutka davomida kasal 4-5 litr siydik (poliuriya) chikarishi mumkin. Shunga binoan kasal odam juda kup mikdorda suv iste’mol kiladi. Ularda suvga extiyoj kuchayadi (polidipsiya). Bu kasal odamlarga vazopressin yuborish bilan kasallik alomatlarini va siydik ishlab chikarish jarayonini boshkarish mumkin. Demak, bu kasallik gipotalamusdagi patologik jarayonlar bilan boglik bulib, shuning uchun kattik kuyunish odamda kup mikdorda siydik xosil bulishiga sababchi buladi.

Aim.uz