Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

tarixdadir». Aql, Xegel fikricha, umumjahon tarixiy ibtidosi bo‘lib, tarixda mutlaq g‘oyaning 
rivojlanishi  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  U  yoki  bu  davrda  dunyoviy  ruhning  sohibi  sifatida 
qandaydir bir xalqning ruhi oldinga chiqadi, Ayni vaqtda boshqa xalqlar o‘zlarining gullab-
yashnagan  davrlarini  orqada  qoldirib,  o‘z  imkoniyatlarini  tugatganliklari  sababli  inqirozga 
yuz tutadilar, boshqa bir xalqlar esa endigina taraqqiyot sari yo‘l boshlagan bo‘ladilar. Xegel 
nazaricha, aql tarix jarayonida shunday amalga oshadiki, unda har bir xalq ruhning o‘z-o‘zini 
bilishga  o‘z  hissasini  qo‘shishga  haqlidir.  Xegel  mohiyati  ozodlikni  anglashga  erishish 
bo‘lgan  umumjahon  tarixini  davrlashtirish  mezonini  belgilab  beradi.  Bunday  ko‘tarilishga 
to‘rt bosqich muvofiq keladi: 1) sharq dunyosi; 2) Yunon dunyosi; 3) Rim dunyosi; 4) olmon 
(german) dunyosi.   
Sharq xalqlarida ozodlik bo‘lmagan, ozod odam sifatida faqat bir kishi  - zolim hukmdor 
tan  olingan.  Yunon-rim  dunyosiga  ozodlikning  mavjudligi  xosdir,  ammo  u  chegaralangan 
hududlarda-ba'zilar  uchungina  idrok  etilgan.  Shuning  uchun  Yunon-rim  dunyosining  davlat 
tuzumi  qullikni  inkor  etmaydi.  To‘la  ozodlik  o‘z  ifodasini  faqat  German  xalqlarida  topdiki, 
ular o‘z tarixiy taraqqiyotlari davomida Reformatsiya (diniy islohot) va 1789 yildagi Fransuz 
inqilobi mahsulini meros qilib olib, umumiy fuqarolik va siyosiy ozodlikka erishdilar. 
Xegel  falsafasi  ichki  ziddiyatlarga  ega.  Bilish  tizimi,  bir  qancha  turdagi  anglash 
bosqichlaridan  o‘tib,  oxirgi  bosqich  bo‘lgan  o‘z-o‘zini  anglashda  tugallanadiki,  uni  amalga 
oshiruvchi narsa Xegel falsafasining o‘zi bo‘lib chiqadi. Shunday qilib, Xegel usuli va tizimi 
o‘rtasida qarama-qarshilik kelib chiqadi. 
 Lyudvig Feyerbax (1804-1872) moddiyunchilik nuqtai nazaridan Xegel falsafasini jiddiy 
va  har  tomonlama  tanqid  ostiga  olgan  birinchi  faylasufdir.  Falsafa  mavzusini  ifodalab, 
Feyerbax  shunday  qarorga  keladiki,  uning  diqqat  markazida  inson  turmog‘i  lozim.  «Yangi 
falsafa,  -deb  yozadi  nemis  mutafakkiri,  –  tabiatni  ham  inson  poydevori  sifatida  qo‘shgan 
holda,  insonni  falsafaning  yagona,  umumiy  va  oliy  mavzusiga  aylantiradi»
173
.  Shundan 
ko‘rinadiki,  Feyerbax  moddiyunchiligi  antropologik  xususiyat  kasb  etadi.  Insonni  vujudga 
keltiradigan  yagona  sabab  yoki  asos  tabiatdir.  Shuning  uchun,  falsafaning  vazifasiga  qayta 
to‘xtab,  Feyerbax  yozadiki,  uni  ta'limotini  «ikki  og‘iz  so‘zda  ifodalash  mumkin:  tabiat  va 
inson». 
Tabiat  (yoki  olam)  Feyerbax  uchun    abstrakt  tushuniladigan  substansiya  emas,  balki 
o‘zining  butun  xilma-xil  va  behisob  ko‘rinishlarida  berilgan  hissiy  hodisadir:  «tabiat 
tushunchasi ostida men shuni tushunamanki, - deb yozadi faylasuf, - u insonni o‘zidan boshqa 
insoniy  bo‘lmagan  barcha  hissiy  kuchlar,  narsalar  va  mavjudotlardan  farq  qiladigan 
majmuadir… Tabiat inson uchun bevosita uning hayotining asosi va mavzusi sifatida hissiy 
jihatdan namoyon bo‘ladigan barcha narsadir»
174
. Xuddi shuningdek, cheksizlik, kuch-qudrat, 
birlik,  zaruriyat,  abadiylik  kabi  tabiatning  xususiyatlari,  ya'ni  «barcha  hissiy  xususiyatlarni 
chiqarib  tashlangandan  keyingi  qolgan  mohiyat»,  «tabiatning  mavhum  mohiyatidan»  yoki 
fikrdagi tabiatdan boshqa narsa emas. 
Tabiat abadiy bo‘lib, hyech kim tomonidan yaratilgan emas. U o‘z-o‘zining sababi bo‘lib, 
«fikrda  yoki  niyatda  va  iroda  hukmlarida  emas,  balki  astronomik  yoki  samoviy,  mexanik, 
kimyoviy, fizik, fiziologik yoki organik kuch yoki sabablarda»
175
 o‘zining asosiga ega. Biror 
bir  vaqtda  tabiat  (olam)  bo‘lmagan  edi  degan  tasavvurni  faylasuf  «be'mani  va  asossiz 
uydirma»  deb  ataydi.  Tabiat  doimiy  ravishda  rivojlanish  jarayonidadir.  Hozirgi  yer  qurasi 
o‘zining avvalgi holatidan farq qiladi. Hayot murakkab kimyoviy o‘zaro ta'sirlar (reaksiyalar) 
                                                 
173
 Л.Фейербах. Избранные философские произведения. –М.: 1955. Т.1 202-б. 
174
 Ѝша ерда. Т.2. 590-591-б. 
175
 Ѝша ерда. 591-б. 

---

mahsuli sifatida paydo bo‘lgan. Ilgari mavjud bo‘lgan ko‘plab hayvonlar va o‘simliklar hozir 
vaqtda qirilib ketgan. Inson va uning ongi ham tabiat rivojining mahsulidir. Idealizmni tanqid 
qilib,  Feyerbax  borliq  bilan  ongning  bir-biriga  nisbati  haqidagi  masalaning  moddiyuncha 
yechimini ifodalab beradi: «borliq - sub'ekt (ega), ong - predikat (kesim)»
176
. «Fikriy borliq 
haqiqiy ongdan tashqaridagi siymosi modda bo‘lib, voqyeylikning umumiy asosidir»
177
. 
Feyerbax  nuqtai  nazaricha,  idealizm  va  din  umumiy  ildizlarga  ega.  «Agar  siz  idealizmni 
inkor  etsangiz,  u  vaqtda  Xudoni  ham  inkor  etasiz!  –  deb  yozadi  u.  Faqat  Xudogina 
idealizmning  asoschisidir»
178
.  Feyerbax  yoshlik  yillaridayoq  o‘z  ismini  yashirgan  holda 
«O‘lim va abadiy yashash haqida fikrlar» degan asarini nashr qildirib, unda jonning o‘lmasligi 
haqidagi e'tiqodni tanqid ostiga olgan edi. Buning kim tomonidan yozilganligi aniqlangandan 
keyin,  kitob  musodara  qilinib,  uning  muallifi  esa  dars  berish  huquqidan  mahrum  qilinib, 
universitetdan bo‘shatildi. yetuk yoshda Feyerbax ochiqdan-ochiq xudosizlik nuqtai nazariga 
o‘tib, uni u «insondan farq qiluvchi Xudodan yuz o‘girish» sifatida ifodaladi. 
Feyerbax  tug‘ma  diniy  his-tuyg‘ular  haqidagi  nazariyaga  qarshi  chiqib,  dinni  tarixiy 
taraqqiyot  mahsuli  sifatida  qarab  chiqadi.  Xudo,  Feyerbax  qarashicha,  insonlarning  o‘zlari 
tomonidan  o‘z  mohiyatlarini  ifodalash  sifatida  vujudga  keltirilgan  ob'ektga  aylantirilgan 
abstrakt tushunchadir. Dinning ildizlarini Feyerbax kishilar hayotining sharoitidan, va avvalo, 
unga  tobe  bo‘lmagan  va  hissiy  jihatdan  tashqi  ta'siri  insonga  tushib  turadigan  kuchlarda 
ko‘radi.  Inson  hamma  vaqt  o‘z  ehtiyojlarini  qondirishga  harakat  qiladi.  Ammo  uning  bu 
intilishlari  insonning  tabiat  kuchlari  oldidagi  ojizligiga  borib  taqaladi.  Uydirma  va  xayol 
xudolar  to‘g‘risidagi  tasavvurlarni  tug‘diradiki, ular  insonning amalga oshirib bo‘lmaydigan 
ehtiyojlarini  qondirishga  qoldirdilar.  Din  insonga  uning  hayotini  o‘zgartirish,  orzulariga 
yetkazish  imkonini  beradigan  umid  va  kuch  bag‘ishlovchi  uydirma  va  xayol  mahsulidir. 
«Xudo, - deb yozadi faylasuf, - shunday zotki, inson o‘zining mavjudligi uchun unga ehtiyoj 
sezadi»
179
.  Feyerbax  fikricha,  dinning  ildizlari  bashariyat  tarixi  jarayonida  o‘zgaradi.  Agar 
ma'jusiylik  dinlarining  ildizlari  insonning  tabiat  kuchlari  oldida  ojizligi  va  undan  tobeligida 
yashiringan bo‘lsa, hozirgi zamon jamiyatda ular ijtimoiy kuchlar sohasida yotadilar. 
Diniy axloqqa Feyerbax insonning baxt-saodatga bo‘lgan tabiiy intilishi asosiga qurilgan 
«xudbinlik axloqi»ni  qarama-qarshi qo‘yadi.  Shu bilan birga, faylasuf baxt-saodatni  alohida 
olingan  kishining  emas,  balki  bashariyatniki  sifatida  nazarda  tutadi.  «Ayrim  olingan  baxt-
saodat»  g‘oyasini  u  «umumiy  baxt-saodat»  g‘oyasi  bilan  almashtiradi.  Bu  baxt  -  saodatga 
erishish  imkoniyati  faqat  kishilarning  bir  -  birlariga  muhabbati  asosidagina  amalga  oshishi 
mumkin. Feyerbax fikricha, aynan «muhabbat axloqi»gina jamiyatda uyg‘unlikka olib keladi  
va ijtimoiy adolatsizlikka barham beradi. 
 
5-bob. HOZIRGI ZAMON FALSAFASI