Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

axloqiga, samuraylikning tabaqaviy afzalligi vositasi bo‘lgan va ular orasidagi muhitda hukm 
surgan  mavjud  tartiblarni  rag‘batlantiruvchi  hatti  -  harakat  me'yorlari  sifatida  namoyon 
bo‘ladigan  rasm  -  rusumlar  haqidagi  ta'limotga  qaytishni  targ‘ib  qildi.  Soko  «olijanob 
kishining yo‘llari» haqidagi o‘zining ta'limotini quyidagicha bayon qildi: «olijanob kishining, 
olijanob  erning  ishi  -  o‘zini  nazorat  qila  bilishdir.  Xo‘jayinga  ega  bo‘lgach,  qonunlarda 
aytilganidek  unga  oxirigacha  sodiq  qolishdir.  O‘zi  odamlar  bilan  shunday  munosabatda 
bo‘lishi kerakki, ota bilan o‘g‘il, akalar bilan ukalar, er bilan xotin o‘rtasidagi munosabatlar 
qonun-qoidasini  buzmasligi  lozim…  Dehqonlar,  hunarmandlar  va  savdogarlarning  bo‘sh 
vaqtlari yo‘qligi tufayli o‘z hayotlari davomida ushbu yo‘lni idrok qila olmaydilar. «Olijanob 
er»  dehqonlar,  savdogarlar  va  hunarmandlar  shug‘ullanadigan  ishlar  darajasigacha  past 
ketmasdan, o‘zini faqat ushbu yo‘lga bag‘ishlashi lozim va bu uch tabaqadan qaysi biri joriy 
qoidalarni  buzsa,  darhol  uni  jazolab,  bu  ishi  bilan  Osmon  tomonidan  o‘rnatilgan,  Osmon 
ostidagi  makonda  joriy  qilingan  adolatli  hatti-harakat  qoidalarini  qo‘llab  qo‘ltiqlashi  zarur». 
Soko  birinchilardan  bo‘lib  Xitoy  to‘g‘risidagi  xomxayoldan  qutila  boshladi  va  «O‘rta 
imperiya» (dunyoning markazi) deb Xitoyni emas, balki Yaponiyani atay boshladi.  
Ito  Dzinsay  (1627-1705)  «Qadimgi  fan  maktabi»ning  boshqa  bir  vakili  edi.  Dzinsay  o‘z 
metafizikasida  «O‘zgarishlar  kitobi»ga,  axloqda  esa  –  Konfutsiy  ta'limotini  tushuntiruvchi 
Men-szы kitobiga tayandi.  
Chjusianlik  ta'limotining  rining  birlamchiligi  va  kining  ikkilamchiligi  haqidagi  aqidasini 
rad  etib,  u  barcha  hodisalarning  mavjudligini  yagona  kini  qabul  qilishdan  kelib  chiqadi. 
Dzinsay  metazifik  axloqdan  tajribaviy  axloqqa  o‘tib,  insonparvarlik,  burch,  rasm-rusum  va 
donishmandlikni birinchi sabab nomi deb emas, balki axloqiy xayrli ish sifatida qarab chiqadi. 
Ogyu  Soray  (1668-1728)  Chju  Si  va  Van  Yanmin  ta'limotini  rad etib  ta'kidlaydiki, Yo‘l, 
ya'ni  umumiy  haqiqat  yoki  Konfutsiy  ta'limoti  –  bu  birinchi  hukmdorlar  yo‘lidir.  U 
quyidagilarni  yozadi:  «Birinchi  hukmdorlar  yorqin  aql  va  chuqur  bilimlar  orqali  Osmonlar 
irodasini  tushunib,  Osmon  ostidagilar  ustidan  hukmronlik  qila  boshladilar.  Ular  qalbida 
Osmon  ostida  kelishtirish  tartibini  joriy  qilish  burchi  tug‘ildi.  Ular  o‘zlarining  barcha 
ma'naviy  quvvatlarini  to‘plab,  aqllarini  charxlab,  Yo‘lga  asos  soldilar»
169
.  Keyinchalik 
Osmon  ostidagi  sarzaminda  barcha  ushbu  Yo‘ldan  bordilar.  «Oqillar»,  ya'ni  birinchi 
hukmdorlar oddiy odamlar va keyingi keladigan olim erlarga nasib etmaydigan oliy bilimlarni 
tushunib  yetdilar.  Ular  –  inson  va  aqlning  oliy  darajadagi  mujassamlashganligi  bo‘lib, 
haqiqatning muqaddas bilimiga va payg‘ambarlar vahiysiga egadirlar. 
«Milliy  fan  maktabi»  –  Kokugaku.  Xitoy  matnlariga  asoslangan  «Qadimgi  fan 
maktabi»dan  farqli  o‘laroq,  Milliy  fan  maktabi  yapon  manbalariga  tayanar  edi.  Uning 
vakillariga  xos  xususiyat  konfutsiychilik  va  buddaviylikdan  oldingi  zamonlarni  ko‘kka 
ko‘tarib, shu asosda Yaponiyaning alohida tarixiy o‘rnini ko‘rsatish edi. 
Kamo Mobuti (1697-1769) «Tiklangan milliy fan maktabi» ning asoschisi hisoblanadi. U 
Osmoniy  xudolar  yo‘li  bo‘lgan  –  ajdodlar  yo‘lini  tanazzulga  olib  kelgan,  tashqaridan 
keltirilgan  begona  g‘oyalar  bo‘lgan  konfutsiychilik  va  buddaviylikka  qarshi  chiqdi.  Mabuti 
«ayyorligi  bo‘lmagan»,  «avom  xalq»  jamiyati  bo‘lgan  tabiiy  tabiatga  muvofiq  keladigan 
jamiyatni orzu qildi.