Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Den  Syaopinning  ijtimoiy-siyosiy  qarashlari.  Xitoy  Xalq  Respublikasidagi  eng  yangi 
islohotlar o‘tgan asrning yirik siyosiy arboblaridan biri bo‘lgan Den Syaopinning (1904-1997) 
nomi bilan chambarchas bog‘liqlikdir. 
Mao  Szedun  hukmronligi  davrida  yuz  bergan  ijtimoiy-siyosiy  voqyealarning  oqibati 
«Xitoy marksizm» ni kurash masalalaridan ko‘ra, ijtimoiy-iqtisodiy muammolar jarayonlariga 
yo‘naltirishni shart qilib qo‘ydi. XX asrning 70-nchi yillari oxiridan boshlab oldingi qatorga 
iqtisodiyotni  ko‘tarish  va  takomillashtirish  muammosi,  huquqiy  asosda  ijtimoiy  tartib 
o‘rnatish,  hamda  Xitoy  davlatining  mafkuraviy  yo‘nalishlarini  shakllantirish  masalalari 
qo‘yildi.  Yangi  mafkuraviy  tayanchni  shakllantirishdagi  hal  qiluvchi  masala  G‘arb  falsafiy-
siyosiy va iqtisodiy tafakkurini, hamda an'anaviy qadriyatlarni qaytadan talqin qilish edi. 
Den  Saopinning  qarashlarini  qarab  chiqishda  shuni  qayd  etish  muhimki,  Xitoy  falsafiy 
tafakkurining umummiy yo‘nalishi xalqning  farovonligini  oshirish muammolarini  yechishga 
qaratilgan  edi.  Xitoy  tarixining  butun  jarayonida  bu  muammo  barcha  xitoylik  faylasuflar, 
mutafakkirlar,  olimlar,  siyosiy  arboblarning:  Konfutsiy,  legistlar  (Shan  Yan,  Xan  Fey-sza), 
Mo-szы, XIX-XX asrlarda yashagan mutafakkirlar va siyosiy arboblarning (Kan Yuvey, Lyan 
Sichao,  Yan  Fu,  Sun  Yatsen)  fikr  va  mulohazalarining  ob'ekti  bo‘lib  keldi.  Den  Syaopin 
tomonidan  ko‘tarilgan  mamlakatni  modernizatsiyalashning  to‘rt  yo‘nalishdagi  nazariyasi, 
o‘zining  mohiyati  jihatidan,  oxirgi  ikki  yuz  yillik  hududidagi  barcha  falsafiy-siyosiy 
bahslarning  mantiqiy  rivojlanishi  edi.  Sanoati  rivojlangan  davlat  qurish  maqsadini  belgilab, 
Den Syaopin izchil, rejali modjernizatsiya siyosatini to‘rt sohada olib bordi: qishloq xo‘jaligi, 
sanoat, siyosiy tizim, fan va texnikada. 
 1910  yilda  Yaponiya  Quriyani  bosib  olib,  uni  Yapon  imperiyasining  bir  qismi,  ya'ni 
general-gubernatorlikka  aylantirdi.  Mamlakatni  zo‘rlik  bilan  yaponlashtirish  jarayoni 
boshlandi.  Koreys  teatrlari,  muzeylari  yopildi,  milliy  bayramlar,  raqslar,  musiqa,  milliy 

---

kiyimni  kiyish,  koreys  tilida  adabiyot  nashr  etish  taqiqlandi.  Korescha  kitoblar  yoqildi. 
Rasmiy  til  yapon  tili  deb  e'lon  qilinib,  «ona»  tili  deb  ataldi.  Korescha  ism  va  familiyalar 
zo‘rlik  bilan  yaponchasiga  o‘zgartirildi.  Umumiy  yaponlashtirish  siyosati  doirasida  yapon 
diniy  aqidasi  bo‘lgan  sintoizmni  sintoizmni  yoyish  boshlandi.  Xristian  missionerlari, 
konfutsiychilik  va  buddaviylik  faolllashib  bordi.  20-yillargacha  g‘arb  oqimlari  ichida 
Quriyada  eng  rasmi  bo‘lgani  mumtoz  nemis  falsafasi  edi.  Yaponlar  tomonidan  qisuvga 
olingan ma'rifatparvarlik tanazzulga uchray boshladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Quriya 
yarim  orolida  ikki  davlat  tashkil  topdi:  janubda  Quriya  Respublikasi  va  shimolda  –  Quriya 
Xalq Demokratik Respublikasi. 
Quriya Xalq Demokratik Respublikasida stalincha-moistcha tushunishdagi «sotsializm» va 
«kommunizm»  qurishga  yo‘naltirilgan,  totalitar  turdagi  siyosiy  rejim  tarkib  topdi.  Davlat 
rahbari  va  uning  o‘g‘lining  o‘ta  darajadagi  shaxsiga  sig‘inish  rivojlantirilib,  ular  tiriklik 
vaqtlaridayoq rasman «ulug‘ dohiy o‘rtoq Kim Ir Sen» va «sevimli rahbar o‘rtoq Kim Chen 
Ir»  deb  atalab  boshladilar.  «Marksizm-leninizm»  ni  stalincha-maoistcha  tushunish  asosida 
shunday  mafkura  vujudga  keladiki,  mohiyat  jihatdan  haqiqiy  marksizmdan  juda  ham  uzoq, 
tayanch nuqtalarining ko‘pchiligi bo‘yicha esa, unga to‘g‘ridan to‘g‘ri qarama-qarshi edi. Bu 
yerda  gap  «chuchxe»  deb  atalgan  falsafa  haqida  ketmoqdaki,  u  davlat  mafkurasi  deb  e'lon 
qilinib,  ayni  zamonda  insoniyat  ijtimoiy-siyosiy  tafakkurining  chuqqisi  deb  ham  da'vo 
qilinadi.  Shunga  muvofiq  ravishda  kelajakdagi  jamiyatning  mohiyati  ham  belgilab  beriladi: 
«kommunistik  jamiyat-bu  shunday  jamiyatki,  unda  chuchxe  g‘oyasi  hukmronlik  qiladi  va 
chuchxe g‘oyalari to‘laligicha mujassamlashgan bo‘ladi»
252
. 
«Chuchxe»  ning  asosiy  qoidasi  shundaki,  «inson-hamma  narsaning  egasi,  u  hamma 
narsani hal qiladi» yoki, boshqacha aytganda, «sen o‘z taqdiringni egasisan, sening o‘zingda 
o‘z  taqdiringni  hal  qilish  uchun  kuch  bor»
253
.  Chuchxe  qoidasining  o‘zak  g‘oyasi  – 
«mustaqillik»  yoki  «o‘z  kuchiga  tayanish»dir.  Ana  shu  xususiyat,  hamda  undan  kelib 
chiqadigan  ijod  va  onglikka  qodirlik,  chuchxe  nuqtai  nazaridan,  inson  mohiyatini  tashkil 
etadi.  «Ijtimoiy  taraqqiyot  nuqtai  nazaridan,  -  deb  yozadilar  shimoliy  koreys  faylasuflari,  - 
inson  boshqa  jonli  mavjudotlardan  faqat  uning  o‘zigagina  xos  bo‘lgan  xususiyatlari  bilan 
tubdan farq qiladi – mustaqilligi, ijod qilishga qodirligi va ongliligi bilan»
254
. 
Insonni  shunday  nuqtai  nazardan  qarab  chiqish  buyuk  kashfiyot  va  falsafada  burilish 
sifatida  talqin  qilinadi:  «chuchxecha  falsafa  shunday  falsafiy  dunyoqarashdan  fark  qiladiki, 
uning  tarafdorlari  barcha  ashyolarning  rivojlanishini  tabiatning  tadrijiy  rivojlanishidagi 
ob'ektiv  jarayon  sifatida  qarab  chiqadilar.  U  inson  tafakkuri  rivojining  oliy  bosqichi  bo‘lib, 
tarixda  birinchi  marta  ijtimoiy  harakatning  qonunlariga  xos  ravishda  asosiy  falsafiy 
muammolarni,  jumladan,  insonning  mohiyatiy  xususiyatlari  haqidagi  masalani  ham,  ya'ni 
o‘ziga tayanish, ijodiy ishga layoqatli va ongli bo‘lishni ochib berdi. O‘zining kelib chiqish 
manbalarining qoidalariga va mohiyatiga ko‘ra, ashyolar rivojining tahlili vositalariga ko‘ra, 
bir  so‘z  bilan  aytganda,  hamma  jihatlarga  ko‘ra  chuchxe  g‘oyasi  falsafiy  tafakkurda  keskin 
burilishdir»
255
. 
«Chuchxe»  g‘oyasi  XX  asrdagi  eng  buyuk  kashfiyot  deb  e'lon  qilinganligi  tufayli  yangi 
davr  ham  «o‘z  kuchiga  tayanish  davri»  deb  e'lon  qilinadi.  Shunga  muvofiq  ravishda 
sotsializmni  yangicha  tushunish  ham  beriladi:  «Sotsializm  shunday  g‘oyalarni  o‘zida 
mujassamlashtiradiki,  ular  insonning  ijtimoiy-mohiyatining  muhim  talabi  bo‘lgan  –  barcha 
                                                 
252
 Познакомьтесь с Кореей. Пхеньян. Издательство литературы на иностранных языках. 1989. 16-б. 
253
 Ѝша жойда. 
254
 Ким Тым Хон. Новые идейно-теоретические вопросы чучхейском философии. «Корея сегодня». 
Пхеньян. 1991, №5. 32-б. 
255
 Ѝша жойда. 

---

o‘z kuchiga tayanib yashashi» kerakligini bildiradi»
256
. «Chuchxe» falsafasida marksizmning 
asosiy isbotsiz asos qilib olinadigan qoidasi qat'iy qayta ko‘rib chiqishga duchor bo‘ladiki, u 
tarixiy  materializm  ta'limotining  asosida  yotgan  -    ijtimoiy  borliq  –  moddiy  ishlab  chiqarish 
vositasi va unga muvofiq keluvchi kishilarning moddiy hayot tarzi - ijtimoiy ongni belgilaydi. 
«Chuchxe»  falsafasida  bunga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  qarama-qarshi  bo‘lgan  qoida  ifodalanadi: 
«Ijtimoiy  hayotda  bosh  va  hal  qiluvchi  masala  siyosiy  va  ma'naviy  hayotga  taalluqlidir»
257
. 
Bunday    ta'limot  ijodkorlarining  nuqtai  nazaricha,  sotsializm  sharoitida  «asosiy  omilni 
hokimiyat yoki iqtisodiy sistema emas, balki – sotsialistik mafkuraning tarqatuvchisi bo‘lgan 
inson  tashkil  etadi»
258
.  Shuning  uchun  agar  «chuchxe  inqilobining  uch  asosiy  yo‘nalishi 
bo‘lgan  –  «iqtisodiy  qurilish»,  «inson  tarbiyasi»  va  «jamiyatni  qayta  qurish»ni  olsak,  Kim 
Chen  Ir  fikricha,  bu  yerda  «birinchilikni  insonni  qayta  tarbiyalash  vazifasiga  qaratmoq 
lozim»
259
. Shunday qilib, «chuchxe» ruhidagi odamning g‘oyaviyligi jamiyat taraqqiyotining 
bosh omili bo‘lib qoladi. 
70-nchi yillarda Quriya Xalq Demokratik Respublikasida shunday shior o‘rtaga tashlandi -
«butun jamiyatda yagona mafkuraning tanho hukmronligini ta'minlash» va «butun jamiyatni 
chuchxe g‘oyalari asosida qayta o‘zgartirish yo‘nalishini belgilash» e'lon qilindi. Har qanday 
boshqacha fikr «dohiy, partiya va inqilob» ga qarshi qaratilgan jinoyat sifatida qaraldi. Erkin 
fikrlashga  qarshi  chiqqan  Kim  Chen  Ir  olib  borilayotgan  siyosatni  quyidagicha  asoslaydi: 
«Partiyada faqat bitta mafkura bo‘lishi mumkin. Agar partiyada turli xil siyosiy qarashlarga 
yo‘l ko‘yilsa, u vaqtda uning oqibatida har bir kishi o‘zicha isbotsiz asosiy qoidalar va fikrlar 
bilan  maydonga  chiqadi.  Bu  esa  shunday  ma'noni  anglatadiki,  partiya  na  faqat  faoliyat 
birligini  ta'minlay  oladi,  balki  hatto  aksil  inqilobchilarga  nimani  o‘ylasa,  shuni  qilish 
imkoniyatini beradi»
260
. 
Yagona  mafkura  prinsipi  asosida  demokratik  sentralizm  prinsipining  mazmuni  keskin 
o‘zgartirilib, undan demokratik ibtido bartaraf qilindi. Demokratiya «inqilobiy tashabbusga» 
va  «partiya  tomonidan  qo‘yilgan  maqsadlarni  muvoffiqiyatli  amalga  oshirish  uchun 
safarbarlikka»  olib  kelib  taqaldi,  sentralizm  esa  shunga  olib  kelindiki,  keng  omma  ifodasi 
«yagona umumiy irodaga birlashdi va butun partiya yagona fikr va yagona irodaga amal qilib 
fikr yuritdi va amal qildi»
261
.  
Oxir oqibatda, e'lon qilingan yagona jamiyatning «g‘oyaviy-irodaviy» va «axloqiy» birligi 
«mustaxkam e'tiqod bo‘lgan-inqilobiy kurashda faqat ulug‘ Kim Ir Sen atrofiga jipslashibgina 
g‘alaba qilish mumkin»
262
 degan akidaga asoslanishi lozim. 
 Chuchxe falsafasi davlat maqomini kasb etgan va boshqa falsafiy yo‘nalishlar qonundan 
tashqari  deb  e'lon  qilingan  Shimoldan  farqli  o‘laroq,  Janubda  koreys  falsafasining 
buddaviylik  va  konfutsiychilikka  asoslangan  an'anaviy  yo‘nalishlari  ham,  g‘arb  falsafiy 
tafakkuri  ta'sirida  paydo  bo‘lgan  yangi  yo‘nalishlar  ham  rivojlanishda  davom  etmoqda. 
Bunday  vaziyat  an'anaviy  va  g‘arb  qadriyatlarining  bir-birlari  bilan  hamkorlikda  mavjud 
bo‘lishligining  ko‘proq  ma'naviy-madaniy  vaziyatining  in'ikosidir.  Ko‘plab  asarlar  paydo 
                                                 
256
 Ким Бэ Хван. Укреление и повышение роли субъекта-основной путь строительства социализма. 
«Корея сегодня». Пхеньян. 1992, №26. 17-б. 
257
  Ким Гым хон. Новые идейно-теоретические вопросы чучхейской философии. – «Корея сегодня». 
Пхеньян. 1991, №5. 33-б. 
258
 Ким Бэ Хван. Укреление и повышение роли субъекта-соновной путь строительства социализма. 
«Корея сегодня». Пхеньян. 1992. №6. 17-б. 
259
 Ким Чен Ир. Ответы на вопросы генерального директора газеты «Гранма». «Корея сегодня». Пхеньян. 
1990, №2. 3-б. 
260
 Ким Чен Ир. Трудовая партия Кореи – организатор и вдохновитель всех побед нашего народа. «Корея 
сегодня». Пхеньян, 1990. №11. 6-б. 
261
 Ким Чен Ир. Ответы на вопросы генерального директора газеты «Гранма». «Корея сегодня». Пхеньян, 
1990, №2, 3-б. 
262
 Ѝша жойда. 

---

bo‘la  boshladiki,  ularda  an'anaviylik  muammosi  va  g‘arb  falsafasining  muammolari  va 
tushunchalari  bilan  uyg‘unlashtira  boshlandi.  Shu  jihatdan  konfutsiychilik  falsafasi  va