Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet97/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   290
Bog'liq
falsafa

 Leybnits    (1646-1716)  falsafiy  tizimining  o‘zagi  yagonalik  haqidagi  ta'limot  - 
monadologiyadir.  Dunyo  monadalardan  yoki  ruhiy  unsurlarning  zarrachalaridan  tashkil 
topgandir. Monadalar faollikga ega bo‘lib, mustaqildirlar, ular uzluksiz ravishda o‘zgarishda 
bo‘lib,  azob-uqubat  chekishga, idrok etishga va ongga qodirdirlar. Monadalarning birligi va 
bir-biriga  muvofiqligi  Xudo  tomonidan  «tayin  etilgan  uyg‘unlik»  natijasidir.  Rivojlanish 
darajalariga qarab Leybnits uch xil monadalarni farqlaydi. Kuyi darajadagi monadalarga faqat 
noaniq  tasavvurlar  xosdir  (jonli  bo‘lmagan  va  o‘simliklar  dunyosi  ana  shunday  holatdadir). 
Yuqori  darajadagi  monadalar  his-tuyg‘uga  ega  bo‘lib,  ularga  tayangan  holda  oydinroq 
tasavvurlar sohibidirlar (hayvonlar va inson). Ushbu ikki monadani Leybnits jon monadalari 
sifatida  ifodalaydi.  Monadalar  o‘zlarining  eng  yuqori  rivojlanish  bosqichlarida 
appersepsiyalarga  (ongga  ega  bo‘lish)  qodir  bo‘ladilar.  Leybnits  ularni  monada-ruhlar 
sifatida  ifodalaydi.  Monadalarning  har  birida  rivojlanish  imkoniyati  mavjuddir.  Har  bir 
monada o‘zida o‘z kelajagini ham, o‘zining o‘tmishini ham olib yuradi. 
Leybnits modda bilan bir qatorda va undan mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan borliqning 
mustaqil ibtidolari sifatidagi makon va zamon haqidagi tasavvurni rad etadi. Makonni u ayrim 
olingan ko‘plab yakka jismlarning o‘zaro joylashishining tartibi sifatida  qarab chiqadiki, ular 
bir-biridan  tashqarida  mavjuddirlar.  Zamon  esa  uning  tomonidan  bir-biri  bilan  almashib 
turadigan  hodisalar  yoki  jismlarning  holatining  tartibi  sifatida  talqin  qilinadi.  Leybnits 
falsafasining  yorqin  sahifalaridan  biri  uning  tomonidan  umumiy  va  yakkaning  dialektikasini 
ishlab chiqilganligidir: alohida olingan yakka monada dunyoning bir markazga to‘plangan va 
yagona  va  cheksiz  Koinotning  ko‘zgusidir.  Leybnits  sezilarli  darajada  mantiq  rivojiga  o‘z 
hissasini  qo‘shib,  uning  tuzilishi  va  daliliy  qonunlarini  ochib  berib,  uning  ramzini  ishlab 
chiqdi. U hozirgi zamon simvolik va matematik mantig‘ining asoschilaridan biridir. 
 Djordj  Berkli  (1658-1753)  sub'ektiv  idealizmning  yirik  vakillaridan  biri  edi.  Berkliga 
Lokkning  birlamachi  va  ikkilamchi  sifatlar  haqidagi  g‘oyalari  ta'sir  o‘tkazgan  edi.  Ammo 
Berkli,  Lokkdan  farqli  o‘larok,  barcha  sifatlarni  ikkilamchi  (ya'ni  sub'ektiv)  hisoblaydi
Og‘irlik  va  barcha  makoniy  xususiyatlar  va  aloqalar  bizning  hissiy  a'zolarimizning 
qobiliyatlari bilan ifoda qilinadilar. Berklining dalilicha, biror ashyoning o‘zi bizga katta ham 
ko‘rinishi  (undan  kam  masofadagi  uzoqlikda)  va  kichik  ham  bo‘lib  tuyilishi  (undan  katta 
masofadagi  uzoqlikda)  mumkin.  Bundan  shu  narsa  kelib  chiqadiki,  katta-kichiklik  va 
uzoqlashganlik  turli  his  -  tuyg‘u  a'zolari  vositasida  hosil  bo‘lgan  his  -  tuyg‘uga  tayanuvchi 
induktiv xulosa asosida paydo bo‘ladi. Berkli nazaricha, mavjud bo‘lishlik» - «idrok qilishda» 
demakdir.  Ashyolarning  ob'ektiv  mavjudligini  va  tashqi  dunyo    hodisalarini,  va  demakki, 
«modda»  tushunchasini  Berkli  rad  etadi.  Bu  tushuncha  umumiy  bo‘lganligidan  qalbakidir, 
negaki  uning  asosida  shunday  taxmin  yotadiki,  go‘yo  biz,  bizning  his  -  tuyg‘ularimiz 
mazmunini tashkil qiluvchi ashyolarning ayrim xususiyatlaridan chetga chiqishimiz mumkin 
va «umuman modda» asosi bo‘lgan bizning barcha his - tuyg‘ularimiz uchun umumiy bo‘lgan 
abstrakt  g‘oya  tashkil topishi mumkin.  Ammo biz moddani  modda sifatida  idrok qilmasdan, 
balki  ashyolarning  muayyan  xususiyatlari  bo‘lgan  -  ta'm,  is,  rang  va  shunga  o‘xshashlarni 
idrok qilishimiz mumkinki, uni Berkli «g‘oyalar» deb atadi. Atrofimizni o‘rab turgan ashyolar 
Xudo aqlida g‘oyalar sifatida mavjud bo‘lib,  u esa, o‘z navbatida, yerdagi hayotning manbai 
va sababidir. 
 Ingliz faylasufi, ruxshunosi, tarixchisi va iqtisodchisi David Yum (1711-1776) Berklining 
zamondoshi  edi.  Tashqi  dunyo  mavjudmi,  degan  savolga,  Yum  ikkilanibroq  «bilmayman» 
deb  javob  berar  edi.  Axir  bizning  aqlimiz,  ular  keltirib  chiqargan  narsalar  bilan  emas,  balki 
bizning  his  -  tuyg‘ularimizning  mazmuni  bilangina  ish  yuritadi.  Yumning  nuqtai  nazaricha, 
to‘g‘ri  bilim  faqat  mantiqiy  bo‘lishi  mumkin,  ammo  o‘rganilayotgan  mavzular  dalillarga 
tayanganligi tufayli va mantiqiy isbot qilish mumkin bo‘lmaganligi sababli tajribadan keltirib 


chiqariladi.  Tajribani  o‘zini  Yum  «taassurotlar»  oqimi  sifatida  ifodalab,  uning  sabablari 
ma'lum  emasligi  va  bilib  bo‘lmasligini  qayd  etadi.  Tajribani  mantiqiy  asoslab  bo‘lmasligi 
omili shuning dalilidirki, tajribaviy bilim ishonchli bo‘la olmaydi. Masalan, tajribada biz biror 
voqyea  haqida  avval  bir  taassurotga,  keyin  esa  boshqasiga  ega  bo‘lamiz.  Ammo  ikki 
hodisaning  birin-ketin  kelishini  mantiqiy  jihatdan  isbot  qilib  bo‘lmaydi,  negaki,  birinchi 
hodisa  ikkinchining  sababi  bo‘lishi  mumkin,  ikkinchi  esa  -  birinchining  oqibati  bo‘la  oladi. 
Ushbu dalildan kelib chiqib Yum sababiyatning ob'ektiv xususiyatini bilish mumkin emasligi 
haqida  xulosa  chiqaradi.  Shu  bilan  birgalikda  Yum  ob'ektiv  sababiyatni  tug‘ilgan  g‘oyalar 
yoki  hissiy  taassurotlar  qiyofasini  eslash  ko‘rinishida  mavjudligiga  yo‘l  qo‘yadi.  Barcha 
hissiy  taassurotlarning  hammasi  ham  biz  uchun  teng  qiymatga  ega  emas:  ularning  ba'zilari 
yorqinroq, jonliroq, barqarorroq bo‘lib, dunyoda amaliy ravishda ma'lum bir narsani ko‘zlab 
ish tutish uchun yetarlidir. Pirovardida, Yum bizning ishonchimiz uchun manba nazariy bilim 
emas,  balki  din  xizmat  qilishligini  ta'kidlashga  majbur  bo‘ldi.  Masalan,  biz    yil  fasllarining 
davriy  o‘zgarishiga,  har  kuni  quyosh  chiqib,  keyin  botishiga  ishonamiz.  Bu  ishonch  ushbu 
hodisani  takrorlanishini  ko‘rish  odatiga  asoslangan.  Yum  cherkovni  tanqid  ostiga  oladi. 
Ammo  u  dinning  kelib  chiqishi  va  ijtimoiy  vazifalarini  tushuntirishga  urinib,  uning 
ahamiyatini, jumladan, axloqiy me'yorlarni barqaror qilish va uning ta'sirchanligining garovi 
ekanligini ta'kidlaydi. 
 XVIII    asrda  Fransiyada  falsafiy  taraqqiyot  Ma'rifatchilik  panohida  amalga  oshirildi. 
Barcha  ijodiy  fikrlovchi  fransuz  faylasuflari  amalda  ma'rifatparvarlar  edilar.  Ularning 
mashhur  vakillari  orasida  Volter,  Russo,  Didro,  Lametri,  Gelvetsiy  va  Golbax  bor  edi. 
Fransiyada  ma'rifatparvarlarga  e'tiroz  bildiruvchi  sifatida  ilohiyotchilar  chiqdilar. 
Ma'rifatparvar-faylasuflar o‘z qarashlarida mexanistik shakldagi moddiyuncha dunyoqarashni 
targ‘ib  qildilar,  garchi  ularning  ba'zilarining  asarlarida,  masalan,  Didroning  organizmlar 
taraqqiyoti haqidagi qarashlarida dialektik unsurlar ham mavjud edi. Didro nuqtai nazaricha, 
tabiat  (materiya)  barcha  narsalarning  sababi  bo‘lib,  o‘z  o‘zicha  yashaydi,  abadiy  mavjud 
bo‘ladi,  negaki,  u  o‘zining  sababidir.  Ayrim  olingan  kishiga  nisbatan  modda  shunday 
narsadirki,  his  -  tuyg‘u  a'zolariga  qandaydir  tarzda  ta'sir  o‘tkazadi;  moddiy  jismlar  esa 
atomlardan  tashkil  topgandir.  Ma'rifatparvarlar  o‘zlarining  birinchi  navbatdagi  vazifalaridan 
biri  sifatida  davlat  hokimiyatini  dunyoviylashtirish,  ya'ni  cherkovni  davlatdan  ajratishni 
maqsad  qilib  qo‘ygan  edilar.  Ular  cherkovlar  va  diniy  mazhablar  faoliyati  ustidan  davlat 
nazoratini  o‘rnatishni  nazarda  tutar  edilarki,  toki  ular  diniy  taassub  va  dushmanlik  urug‘ini 
sochish  bilan  shug‘ullanmay,  fuqarolik  qonunlariga  og‘ishmay  amal  qilsinlar. 
Ma'rifatparvarlar  insonni  boshqatdan  tarbiyalab,  undagi  ijobiy  tomonlarni  rivojlantirishga  va 
pirovardida, atrofdagilarni, avvalo ijtimoiy muhitni sog‘lomlashtirishga urindilar. 
 XVIII  asrning  oxiri  XIX  asrning  boshida  Fransuz  inqilobi  voqyealarining  kuchli  ta'siri 
ostida  bo‘lgan,  iqtisodiy  va  siyosiy  jihatdan  qoloq  Germaniyada  shunday  falsafa  vujudga 
keldiki, uning shakllanishida tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlarning yutuqlari kata o‘rin tutdi. 
Fizika va kimyo katta muvofaqqiyatlarga erishdi, jonli tabiatni o‘rganish olg‘a qadam bosdi, 
matematika  sohasida  shunday  kashfiyotlar  qilindiki,  ular  juda  ko‘p  jarayonlarni  miqdoriy 
jihatdan  aniq  ifodalashga  imkon  berdi.  Bundan  tashqari, atrof  muhit  tomonidan  tana  a'zolari 
rivojining  bir-biri  bilan  sababiy  aloqadorligi  haqidagi  Lamark  ta'limoti  katta  qiziqish  bilan 
kutib  olindi.  Eng  yangi  astronomik,  geologik  va  embriologik  nazariyalar  ham  katta  qiziqish 
uyg‘otdi. Bu barcha nazariyalar, hamda kishilik jamiyatining taraqqiyot nazariyasi muqarrar 
ravishda  rivojlanish  g‘oyasini  voqyeylikni  bilishning  nazariyasi  va  usuli  sifatida  ishlab 
chiqish zaruriyatini rag‘batlantirar edi. 
Nemis mumtoz falsafasi I.Kant, I. Fixte, F.Shelling, G.Xegel va L.Feyerbax kabi shaxslar 
nomi bilan bog‘liqdir. 
 Nemis mumtoz idealizmining asoschisi Immanuil Kant (1724-1804) faqat buyuk faylasuf 
sifatidagina  emas,  balki  keng  qamrovli  chuqur  olim  sifatida  ham  mashhurdir.  Uning 


tomonidan  ishlab  chiqilgan  quyosh  sistemasining  bahaybat  gazsimon  tumandan  kelib 
chiqqanligi  haqidagi  ta'limot  hozirgacha  astronomiyada  asosiy  ilmiy  g‘oyalardan  biri 
hisoblanadi.  Kantning  ilmiy  tabitashunoslik  sohasidagi  kashfiyoti  uning  zamondagi 
tabitashunoslik  qoidasini  faqat  Koinot  tuzilishigagina  emas,  balki  uning  kelib  chiqishi  va 
rivojiga nisbatan ham qo‘llashga birinchi urinish edi. Kantning xizmatlaridan yana biri uning 
hayvonlarni ehtimol tutilgan kelib chiqishining tartib bilan taqsimlanishi haqidagi g‘oyasi  va 
insonlarning irqiy jihatdan tabiiy kelib chiqishi to‘g‘risidagi nazariyasi edi. 
Kantning  nuqtai  nazaricha,  eng  muhim  falsafiy  muammolarni  yechishga  kirishishdan 
oldin  inson  bilimining  chegarasi  va  imkoniyatini  tadqiq  qilish  lozim.  Kant  fikricha,  biz 
dunyoni  qanday bo‘lsa, o‘shanchalikda emas,  balki  bizga qanday namoyon bo‘lishiga qarab 
bilamiz.  Bizning  bilimimizga  faqat  ashyolar  ko‘rinishi  yoki  fenomenlar  yetib  keladi.  His-
tuyg‘u a'zolariga «narsa -o‘zida» («veщ v sebe») ta'siri natijasida hissiy tartibsizlik vujudga 
keladi. Bu tartibsizlik bizning aqlimiz quvvati orqali birlik va tartibga solinadi. Biz nimaniki 
tabiat qonunlari hisoblasak,  aslida hodisalar dunyosiga aql orqali kiritiladigan  aloqadir, yoki 
boshqacha  aytganda,  bizning  aqlimiz  qonunlarni  tabiatga  buyruq  qiladi.  Ammo  hodisalar 
dunyosiga inson ongidan mustaqil bo‘lgan ashyolar mohiyati bo‘lgan «narsa o‘zida» muvofiq 
keladi. Ularni mutlaq bilish mumkin emas. «Narsa o‘zida» bizlar uchun noumenlar, ya'ni aql 
bilan  bilinadigan,  ammo  tajribada  berilmaydigan  mohiyatdir.  Kant  inson  aqlining  kuchiga 
cheksiz ishonishni aqidaparastlik deb atab, uni shubha ostiga olib baholaydi. 
Kant nuqtai nazaricha, makon va zamon g‘oyasi insonga idrokdan oldin ma'lum bo‘lgan. 
Makon  va  zamon  g‘oyaviy  bo‘lib,  voqyeiy  emasdirlir.  Hissiy  taassurotlar  bir-birlari  bilan 
o‘zaro  hukmlar  vositasida  bog‘lanadilarki,  ular  asosida  kategoriyalar,  ya'ni  umumiy 
tushunchalar  yotadi.  Kant  nazaricha,  bular  «sof  fikr»ni  ifodalovchi  «sof  mantiqiy»  shakllar 
bo‘lib,  uning  ashyolari  emas.  Kategoriyalar  insonga  apriodi,  ya'ni  har  qanday  tajribagacha 
berilgandir.      
Bilish  haqidagi  ta'limotda  Kant  dialektikaga  katta  o‘rin  ajratadi:  qarama-qarshilik 
bilishning  zaruriy  lahzasi  sifatida  qarab  chiqiladi.  Nemis  falsafasi  Kantdan  keyin  I.G.  Fitxe 
(1762-1814)  va  F.  Shelling  (1775-1854)  tomonidan  ishlab  chiqildi.  Ular  hodisalar  va 
ashyolarning  kantchasiga  qarama-qarshi  qo‘yilishini  muayyan  yagona  qoida  bo‘lgan  – 
Fixtedagi mutlaq «Men» va Shellingdagi borliq bilan fikrdagi mutlaq ayniyat asosida dalillab, 
uni  bartaraf  qilishga  harakat  qildilar.  Bundan  tashqari,  Shelling  dialektika  kategoriyalarini  , 
jumladan ozodlik va zaruriyat, yagonalik va ko‘plikning ayniyati va boshqalarni sinchkovlik 
bilan tahlil qilib, Xegel dialektikasining xabarchisi sifatida xizmat qildi. 
 Nemis  falsafasi  o‘z  rivojining  cho‘qqisiga  Xegel  (1770-1831)  ijodida  erishdi.  Xegel 
dialektikaning  qonunlari  va  kategoriyalari  haqidagi  ta'limotni  rivojlantirib,  birinchi  marta 
dialektik  mantiqning  asosiy  qoidalarini  ishlab  chiqdi  va  o‘sha  davrdagi  ta'limotlarda  hukm 
surgan  metafizik  ong  usulini  tanqid  ostiga  oldi.  Kantning  «narsa-o‘zida»siga  u  dialektika 
prinsipini  qarama-qarshi  qo‘ydi:  mohiyat  o‘zini  namoyon  etadi,  hodisa  mohiyatlidir
Xegelning  qayd  etishicha,  asosida  «dunyo  aqli»,  «mutlaq  g‘oya»  yoki  «dunyo  ruhi»  yotgan 
kategoriyalar voqyeylikning ob'ektiv shakllaridir. Bu-dunyoni paydo bo‘lishi va rivojiga turtki 
bergan  faol  ibtidodir.  O‘z-o‘zini  bilish  jarayonida  dunyo  aqli  uch  bosqichni  bosib  o‘tadi: 
o‘zini idrok qiluvchi mutlaq g‘oyaning o‘z uyasida bo‘lishi davri, ong tabiatida, ya'ni g‘oya 
o‘z  mazmunini  dialektikaning  qonun  va  kategoriyalari  tizimida  (Mantiq)  ochishida;  tabiat 
hodisalari  ko‘rinishida  g‘oyaning  «boshqacha  borliq»(inobыtie)da  rivojlanishida,  ya'ni 
tabiatning o‘zi rivojlanmaydi, balki tushunchalargina rivojlanadi (Tabiat falsafasi); g‘oyaning 
inson  ongi  va  bashariyat  tarixida  rivojlanishida  (Rux  falsafasi).  Ushbu  oxirgi  bosqichda 
mutlaq g‘oya o‘z o‘ziga qaytib, o‘zini insoniy ong va o‘z o‘zligini bilishda tushunib oladi. 
Taraqqiyot  g‘oyasi  butun  Xegel  falsafasiga  singdirilgan.  Taraqqiyot  oldinma-ketin, 
quyidan  yuqoriga  qarab  boradi;  bu  jarayonda  miqdor  o‘zgarishlaridan  sifat  o‘zgarishlariga 


o‘tish  yuz  beradi,  taraqqiyotning  manbai  esa,  har  qanday  o‘z-o‘zidan  bo‘ladigan  harakat 
prinsipidan iborat bo‘lgan qarama-qarshiliklardir. 
Xegel  nuqtai  nazaricha,  tarix  mohiyatini  quyidagi  so‘zlar  bilan  ifodalash  mumkin:  «aql 

Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish