Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Falsafiy teologiya (ilohiyot) 
 
Din  falsafasi  falsafaning  bir  qismi  sifatida  Xudo  to‘g‘risidagi,  ilohiy  mohiyat  haqidagi 
fikr-mulohazalar bilan bog‘liq holda falsafa bilan shug‘ullanish demakdir. U falsafa ilmining 
nisbatan  mustaqil  qismi  bo‘lib,  eng  avvalo  falsafiy  teologiya  sifatida  maydonga  chiqadi. 
Falsafiy ilohiyot  har qanday dinning  konseptual, nazariy qismini ifodalovchi ilohiy aqoidlar 
bilan bevosita aloqadorlikda va ayni paytda ulardan farqli ravishda mavjuddir.  
 Teologiya atamasi (deus - Xudo, logos- ta'limot) qadimgi Yunonistonda paydo bo‘lgan va 
dastlab  hyech  qanday  falsafiy  yukka  ega  bo‘lmagan.  «Teologiya»  so‘zi  ilohlar  to‘g‘risidagi 
dostonlarda qo‘llanilgan, bunday asarlarning mualliflarini esa teologlar deb atashgan. 
Arastu  «teologiya»  atamasidan  falsafaning  muayyan  qismini  belgilash  uchun  foydalanib, 
mazkur  atamani  sharhlashda  burilish  yasadi.  U  nazariy  falsafani  matematikaga,  fizikaga  va 
teologiyaga ajratdi. Arastu ilohiyot ilmini «birinchi falsafa», oliy mushohada fani yoki «oliy 
falsafa»  deb  nomladi.  U  ilohiyot  ilmini  borliq,  uning  ibtidosi  va  mavjudligi  sabablari 
to‘g‘risidagi fan sifatida belgilab berdi.  
Musulmon  Sharqida  Arastu  g‘oyasi  ba'zan  Aflotun  qoidalariga  qo‘shilgan  holda  (yoki 
bahslashgan  holda)  qat'iy  yakkaxudolik  ruhida  qayta  talqin  etildi  (masalan,  al-Kindiy,  al-
Forobiy).  
Falsafaning  (al-falasifaning)  vujudga  kelishi  antik  andozalar  ta'sirida  ro‘y  berdi. 
Musulmon  faylasuflari  borliqning  ilohiy  mohiyatini  rad  etmagan  holda,  fanlarni  yozma 
rivoyatlarga  (ulum  naqliya)  asoslangan  teologiya  faniga  hamda  borliqni  ratsional  talqin 
etishga  asoslangan  ratsional  (ulum  aqliya)  fanga  ajratganlar.  Al-falasifa  shu  ma'noda  kalom 
ilmiga yaqin turadi. Kalom ilmida Arastu dialektikasining ustunligi sezilib turadi. 
Markaziy Osiyo ham turli maktablarga mansub bo‘lgan (Al-Beruniy, Ibn Sino, Al-Forobiy 
maktablariga)  mashhur  faylasuflar  silsilasini  dunyoga  tuhfa  etgan.  Bu  faylasuflarning  jahon 
falsafa  fani  oldidagi  xizmatlari  shundaki,  ularning  asarlarida  falsafa  va  teologiyaning 
ajratilishi asoslab berilgan. Bunda falsafa «butun borliqni bilishning asosi» - g‘oyalar sifatida 
tasavvur etilgan bo‘lib, g‘arbiy yevropa faylasuflari yuz yillardan keyingina shunday xulosaga 
kelganlar. 
XI-XIII asrlar yevropa falsafasida  teologiya tushunchasiga konseptual ilohiyot deya ta'rif 
berilgan.  Teologiya  o‘rta  asrlar  yevropasining  konseptuallashtirilgan  hukmron  tafakkuriga 
aylangan.  Teologiya  dinni  tadqiq  etuvchi  fan  sifatida,  falsafa  esa  «ilohiyot  ilmining 
xizmatkori»  (slujanka  «bogosloviya»)  sifatida  qabul  qilingan  va  u  teologiyaning  qoidalarini 
asoslab berishi kerak deb hisoblangan. U teologiyani, ratsional uslubdagi qotib qolgan nuqtai 
nazarlarni  birlashtiruvchi  sxolastika  shaklida  va  shakliy-mantiqiy  masalalarga  moyil  holatda 
maydonga chiqdi. 
Yangi zamonda falsafa teologiyadan ajratiladi va dindan uzoqlashtiriladi. Fan va din bir-
biridan mustaqil holda yashay boshlaydi. Shu bilan birga ular bir-biriga qarama-qarshi turadi.  
Teologiya  «ilohiy  haqiqat»  bilan,  falsafa  esa  yaxlit  fan  sifatida  –  tabiiy  olam  bilan 
shug‘ullanadi.  Falsafa  o‘zini  bilishning  hamma  narsani,  shu  jumladan  dinni  ham  o‘z 
muhokamasiga, tafakkur ila bilish doirasiga tortishi lozim bo‘lgan oliy ko‘rinishi sifatida his 
eta  boshladi.  Shu  bois  falsafa  ilmning  tili  va  tushunchalaridan  Xudoning  g‘oyalarini  hamda 
«ilohiy  haqiqatni»    asoslash  uchun  foydalanuvchi  falsafiy  teologiya  g‘oyalari  tez  suratlarda 
rivojlana boshladi.  

---

Hozirgi  vaqtda  teologiya  (konfessiyaviy,  cherkov  teologiyasi)  tushunchasi  nazariy 
ilohiyot,  ilohiy  haqiqat  sifatida  qabul  qilinadigan  matnlar  asosida  tuzilgan,  Xudoning 
mohiyati  va  xatti-harakatlari  to‘g‘risidagi  xilma-xil  xulosalar  va  ta'limotlar  majmui  sifatida 
tushuniladi.  Falsafiy  teologiya  esa  sof  falsafiy  vositalar  orqali,  ya'ni  ilohiy  haqiqat  dalili  va 
mazmunidan  qat'i  nazar,  falsafiy  asoslash,  isbotlash  va  sistemalashtirish  mezonlari  hamda 
standartlariga  muvofiq  Xudo  to‘g‘risidagi  ta'limotni  yaratishga  bo‘lgan  intilish  sifatida 
anglanadi.  
Bu  Xudoni  falsafiy  anglash  demakdir.  Falsafiy  teologiyaning  vazifasi  Xudo  to‘g‘risida 
falsafiy  ta'limot  yaratishdan  iborat.  Uning  maqsadi  birinchidan,  Xudoning  mavjudligini, 
ikkinchidan, imkoniyat darajasida, Xudoning tabiatini tushuntirib berishga, uchinchidan Xudo 
va Olam o‘rtasidagi, Xudo va inson o‘rtasidagi munosabatlarni tavsiflashga qaratilgan.  
Aytib  o‘tish  joizki,  falsafiy  teologiya,  diniy  teologiya  kabi  Xudoni  to‘liq  va  mukammal 
anglab  yetish  uchun  da'vogarlik  qilmaydi.  Falsafiy  teologiya    Xudoning  asosiy  sifatlarini 
ko‘rsatib  berishga  va  anglashga  intiladi.  Qodirlik,  har  narsadan  voqiflik,  har  yerda  hozirlik, 
doimiylik, g‘oyibiylik va boshqa shu kabilar Xudoga xos fazilatlar sifatida e'tirof etiladi. Eng 
muhim  muammo  Xudo  va  Olam,  Xudo  va  yaratuvchilik,  Xudo  va  inson  o‘rtasidagi 
munosabatlardan iboratdir.  
Xudo  va  olam  o‘rtasidagi  munosabatlar  masalalari  borasida  falsafiy  teologiyaning  turli 
yo‘nalishlari  o‘rtasida  qizg‘in  bahslar    bormoqda.  Teizm  (  grekcha  Deus  –  Xudo)  mumtoz, 
an'anaviy  falsafiy-ilohiy  ta'limot  hisoblanadi.  Teizm    mutlaq  borliqni,  olamni    o‘z  xohish-