Axborot kutubxona katalogi va fondi

Matbuot  asarlarini  klassifikatsiyalash  tarixidan.
Qadimgi  dunyo  va  ilk  o‘rta  asrlar
K utubxonachilik  ishi  va  bibliografiya  taraqqiyoti  tarixida 
kutubxona-bibliografiya  klassifikatsiyasi  sxem alarini  ishlab  chi- 
qish  katta  o‘rin   tutadi.  Juda  qadim   zam onlardayoq  o ‘sha  vaqt- 
dagi  mavjud kutubxonalarda qo‘lyozm alarni ularning m azm uniga 
ko‘ra  bir  qadar  sistemalashtirilgan,  qo‘lyozmalar  ro‘yxatlari  tu- 
zilgan,  bu  ro‘yxatlar katalog vazifasini  o'tagan  edi.  Afsuski,  kata- 
loglarning  asl  nusxalari  saqlanib  qolm agan  va  ularning  tuzilishi 
haqida  o‘sha  davr  adabiy  m anbalarida  mavjud  bo‘lgan  fikrlarga 
qarabgina  m uhokam a  yuritish  m um kin.  Bu  m anbalardan,  m asa­
lan,  ilgari eslatib  o‘tilgan  m ashhur Aleksandriya  kutubxonasining 
katalogi  haqida  m a’lum otlar  borligi  m a’lum   bo‘ldi.  Bu  katalogni 
yunon  olim i  K allim ax  (eram izdan  avvalgi  III  asr)  tuzgan.
K utubxonada  saqlangan  qo‘lyozm alarning  ancha  qismi  (90 
000  ga  yaqin)  batafsil  ro‘yxatga  olingan  ham da  epos,  lirika,  ta- 
rix,  falsafa  va  boshqa  bo‘lim lar  bo‘yicha  sistemaga  solingan  edi. 
H ar  bir  bo‘lim  qolyozm aning  m azm uniga  muvofiq,  tuzilgan 
bo‘linm alarga  ham   ega  bo'lgan.  Q adim gi  R im   kutubxonalari- 
da  eram izning  dastlabki  asrlarida  qo‘lyozm alarning  tasvirlari 
m azm uniga  muvofiq  ravishda  guruhlarga  ajratilgan  kataloglar 
bo‘lganligi  ham  m a’lum.
Q adim gi  dunyo  kutubxonalarida  foydalanilgan  kutubxona 
klassifikatsiya sxemalari to ‘g‘risida aniq m a’lum otlarning yo‘qligi 
m azkur  sxem alarning  ilm iy  darajasi  haqida  fik r  yuritishga  im -
37

---

kon  bermaydi.  Biroq,  an tik   davrda  ilm iy  bilim larning  shun- 
dan  keyingi  taraqqiyotiga  k atta  ta ’sir  ko‘rsatgan  fanlarni  klas­
sifikatsiyalash  tizim ining  ishlab  chiqilishi  (qadimgi  zam onda 
Platon,  A ristotel  va  boshqa  faylasuflar  tuzgan  sistem alar)  o‘sha 
vaqtlardagi  kutubxona  klassifikatsiyalari  ham   antik  davrdagi 
fanning  yuqori  darajasini  aks  ettirgan,  deb  tax m in   qilishga  im ­
kon  beradi.  Bu  taxm in  haqiqatga  ancha  yaqin,  chunki  G retsiya 
va  R im   kutubxonalari  ilm iy  tafakkur  m arkazlaridan  b o ‘lgan  bu 
kutubxonalarda  yirik  olim lar,  faylasuflar,  shoirlar  faoliyat  yurit- 
ganlar.
Ilk o ‘rta asrlar davrida  cherkov hukm ronligi  fan va m adaniyat- 
ni  inqirozga  olib  borgan bir vaqtda  m onastirlar va  soborlar huzu- 
rida  ishlab  turgan  kutubxonalardan  kishilarning juda  cheklangan 
doirasigina  bahram and  bo‘lish  imkoniga  ega  edi,  xolos.  Bu  k u ­
tubxonalar  fondlarining  asosini  ilohiyotga  oid  kitoblar,  «cherkov 
otaxonlari»ning  ijodlari  tashkil  etar  edi.  Bu  kutubxonalarda  qa­
dimgi  dunyo  m utafakkirlarining  saqlanib  qolgan  asarlari va o ‘sha 
vaqtlardagi  m aktablarda  o ‘qitiladigan  fanlarga  doir  dunyoviy 
xarakterdagi  kitoblar  nihoyatda  oz  edi.  K itoblar javonlarda  yirik 
bo‘lim lar bo‘yicha uncha  detallashtirm asdan guruhlarga  ajratilar, 
kataloglar esa,  kitoblarning  tokchalardagi  o‘rn i  ko‘rsatilgan javon 
ro‘yxatlaridangina  iborat  bo‘lar  edi.
0 ‘sha  davrdagi  kutubxona  klassifikatsiyasi  sxemalariga  o 'rta 
asrlarda  rasm   bo‘lib,  m aktab  ta ’lim iga  asos  qilib  olingan  «yetti 
erkin  san’at»  sistemasi  bir  qadar  ta ’sir  ko‘rsatgan  edi.  Bu  sistema 
fanlarning  ikki  kompleksini:  «trivium»  (uch  fandan  iborat  kom- 
pleks)  va  «kvadrivium»  (to‘rt fandan  iborat kompleks)ni o ‘z  ichiga 
oladi.  B irinchi  kompleksga  —  gram m atika,  dialektika  va  rito- 
rika,  ikkinchi  kompleksga  —  arifm etika,  geometriya,  musiqa  va 
astronom iya  kirar  edi.  Bu  fanlarning  m azm unini  o ‘sha  davrdagi 
o‘qim ishli  kishi  uchun  zaru r  deb  hisoblanadigan  oddiy  amaliy 
bilim lar  tashkil  qilardi.  M asalan,  gram m atika,  asosan  katoliklar 
cherkovining  rasmiy  tili  bo‘lgan  lotin  tilini  o ‘rgatish  bilan  tugar, 
dialektika  deganda  ilohiyot  mavzularida  uzoq  sxolastik  bahs  olib 
borish  m ahorati  tushunilar  edi.