«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

Operatsion qobiqlar 
-foydalanuvchining operatsion tizimning 
buyruqlari bilan muloqatni engilashtirish uchun maxsus dasturlar. 
Operatsion qobiqlar yakuniy foydalanuvchi interfeysining matnli va 
jadvalli variantlariga ega.
• Sevisli, qo‘shimcha o ‘matilgan dasturlar kompyuter bazaviy 
dasturiy ta’minotining kengayishi boiadi, ulami vazifaviy alo- 
matlari bo‘yicha qo‘yidagicha tasniflash mumkin:
•Kompyuteming ish qobiliyatini diagnostika qilish dasturlari; 
•Kompyutemi himoya qilish, zararlangan fayllami topish va 
tiklashni ta’minlovchi virusga qarshi dasturlar;
•Magnitli disk sirtining sifatini tekshirish, mantiiqiy va jis- 
moniy darajadagi faylli tizimning saqlanishini nazorat qilish, 
disklami siqish, disklaming sug‘urta nusxalarini yaratish, tashqi
12 J.B.D ixsit. “ Fundamentals o f com puter program m ing and IT” 2011. 29 p.
73

---

manbalardagi m a’lumotlami rezervlashtirish va boshqalami ta’­
minlovchi disklarga xizmat ko‘rsatish dasturlari;
4.4.0peratsion tizim resurslarni boshqarish tizimi sifatida
M a’lumotlami arxivga joylashtirish dasturlari, ular m a’lu- 
motlarni saqlash uchun xotira hajmini kamaytirish maqsatida 
axborotlami siqish jarayonini ta ’minlaydi;
Tarmoqqa xizmat ko‘rsatish dasturlari.
Bu dasturlami ko‘pincha utilitalar deb ataydilar.
Utilitalar 
- m a’lumotlami ishlab chiqish yoki kompyuterlarga 
xizmat ko‘rsatish operatsiyalari bilan qo‘shimchalar (apparatli va 
dasturli vositalami diagnostika qilish, testdan o'tkazish, disk 
maydonidan foydalanishni muvofiqlashtirish, magnitli diskda 
buzilgan axborotlami tiklash va h.k.)ni bajarish uchun xizmat qiladi.
6. Himoyani boshqarish
Kompyuterga kirish foydalanuvchi login va paroli orqali amalga 
oshiriladi.
Operatsion tizim va kompyutemi boshqaruv tizimi ishlashi 
umuman kompyuterda qurilmalar ishlashida quyidagilami o ‘z ichiga 
oladi: Protsessor, kopyuter xotirasi, fallar va kurilmalar. Ulardan 
foydalanishda albatta ishonchli va samaraga ega bo‘lishi kcrak.
Resurslarni boshqaruvchisi sifatida operatsion tizim quyidagi 
fimksiyalami bajarishi kerak:
1. Kurilma xolatini nazorati.
2. Kurilmadan foydalanish vaqti va bajaradigan ishi haqida 
qaror qabul qiling.
3. Qabul qilingan qaror bo'yicha qurilma ishini boshqaring.
4. Qurilma ishni bajargandan so‘ng bosh bo‘lsin.
74

---

Shu bilan birga yana bir kancha funksiyalami bajarishi lozim: 
-Protsessorni boshqarish funksiyalari 
-Xotirani boshqarish funksiyasi.
-Fayllami boshqarish funksiyasi.
-Kurilmalarni boshqarish funksiyasi.
4.5. 
Operatsion tizimlar turlari 
Operatsion tizimlar quyidagi turlari mavjud:
-Interfaol (Grafik interfeysga asoslangan)
-Vaqtni taqsimlash rejimi 
-Real vaqtda ishlash rejimi
Interfaol operatsion tizim foydalanuvchiga terminaldan 
kompyuterga murojjat etishga ruxsat beradi. Foydalanuvchi boshqa 
vazifani to‘xtatib, uzi bergan vazifani bajarishini ta’minlaydi. Faqat 
multidasturdash va operatsion tizimlargina interfaol operatsion tizim 
bo‘lishi mumkin.
Microsoft Windows - interfaol grafik interfeysli operatsion 
tizimlarga yaqqol misol boiishi mumkin.
Vaqtni taqsimlash rejimi
Multidasturlash bir biriga bogiiq bo‘lmagan turli hil dasturlami 
bitta kompyuterda galma gal bajarishini anglatadi. Operatsion 
tizimning multidasturlash imkoniyati markaziy protsessordan 
foydalanish imkoniyatini oshirdi. Ammo odatda kichik masala uzoh 
vaqt ichida boshqa vazifalami bajarilishini kutishga majbur bo‘ladi. 
Bu muammoni hal qilish maqsadida vaqtni taqsimlash rejimi ishlab 
chiqildi.
Vaqtni taqsimlash rejimida ishlovchi operatsion tizim ko‘p 
foydalanuvchilarga kompyutemi vaqtini taqsimlash imkoniyati 
berildi. Har bir masala uchun markaziy protsessor belgilangan vaqt 
intervalini ajratadi 10-100 millisekund diapazonida. Bu vaqt 
tugagan so‘ng kiritish chiqarish ope- 
'*■ 
ratsiyasi bajarilishi kerak, agar vazifa
J., ' 
bajarilgan bo‘lsa galdagi masalani ye-
Ш Я
chishga tizim kirishadi. Vaqtni taqsim-
Microeoit 
lash rejimida ishlovchi tizimni ishlash