Axborot iste’moli madaniyati va uni rivojlantirish yo‘llari bobning qisqacha mazmuni

Jamoatchilik fikri
– bu odamlarning borliqqa munosabati 
jarayonidagi bir-biriga va tabiatga bo‘lgan moddiy munosabatlari aksi. 
OAV jamiyatga ta’sir o‘tkazish jarayonida, umumiy olganda, har bir 
odamda, ma’lum bir xildagi hissiyot va faoliyatni shakllantirib, alohida 
ta’sir ko‘rsatadi. SHunday qilib, 
OAV yordamida jamoatchilik fikri
– 
muammolarga, borliqdagi voqelikka turli ijtimoiy jamoalarning 
yashirin yoki oshkora munosabatini o‘z ichiga olgan ommaviy ong 
shakllanadi
. 
Jamoatchilik fikri ko‘p jihatdan ayrim ijtimoiy institutlar, shu 
jumladan OAV faoliyatini yo‘lga soladi, jamiyatdagi hayotini belgilaydi. 
OAV jamiyat uchun ahamiyatli, dolzarb muammolarni yoritishga 
intilar ekan, jamoatchilik fikri ham OAV faoliyatini belgilay oladi degan 
xulosaga kelish mumkin. Ammo jamoatchilik fikrining o‘zi turli omillar 
yordamida shakllanishini e’tiborga olish lozim. 
OAVning o‘ziga xosligi – 
bu ommaviylik, ya’ni foydalanuvchilar 
doirasining chegaralanmaganligi; maxsus texnik vositalarga, 
uskunalarga egalik; biror ko‘rsatuv, eshittirish, axborot yoki maqolaga 
qiziqishga bog‘liq ravishda o‘zgarib turuvchi, o‘zgaruvchan auditoriya 
xajmi. 
Jurnalistikaning o‘zi kommunikatsiyaning rivojlangan texnik 
vositalaridan bevosita bog‘liq – pressa (axborot matni va tasvirni 
bosma ko‘rinishda tarqatish vositalari), radio (elektromagnit to‘lqinlar 
orqali ovozli axbaorotni tarqatish) va televidenie (elektromagnit 
to‘lqinlar orqali ovozli va videoaxborotni tarqatish, radio va 
televidenie uchun maxsus qabul qilish uskunalaridan foydalanish 
majburiy). 
Mazkur kommunikatsion vostilarni qo‘llash natijasida OAVning 
uchta tuzilmasi paydo bo‘ldi: matbuot, radio va televidenie, har biri 
ko‘plab kanallardan tarkib topadi – butun dunyo bo‘yicha yoki ayrim 
hududlarda (viloyatlar, tumanlar, okruglar) tarqalishi mumkin bo‘lgan 
alohida gazetalar, jurnallar, almanaxlar, kitob mahsulotlari, radio va 
tedevidenie dasturlari. Har bir tuzilma o‘zining xususiyatlari asosida 
jirnalistikada o‘ziga tegishli funktsiyalarni amalga oshiradi. 
Matbuotning boshqa vositalarga yutqazishiga sabab bo‘luvchi 
xususiyati mavjud. Agar televidenie va ayniqsa radio axborotni 
uzluksiz va yuqori darajadagi tezkorlik bilan etkazib berish imkoniga 

---

14 
ega bo‘lsa, matbuot texnologiyaning o‘zi bilan sonlar va kitoblar chop 
etilishining disketligiga mahkum. Hozirgi kunda bosma ommaviy 
axborot vositalarining chop etilish davriyligi kundalikdan (gazetalar) 
yillikkacha (almanaxlar) tebranib turadi. To‘g‘ri, gazetalarni, ayniqsa 
tezkor axborotlar bilan, sutkasiga bir necha bor chop etish mumkin 
(boshqa kommunikatsiya vositalari rivojlanmagan holatlarda 
ko‘pincha shunday qilishga to‘g‘ri kelardi), ammo bu bosish, etkazib 
berish muammolari bilan bog‘liq va shuning uchun radio va 
televidenie ommalashuvi bilan bunday amaliyot deyarli to‘xtatilgan. 
SHunday qilib, bosma matbuot axborot tezkorligi jihatidan 
yutqazadi. Axir bosma matbuot sonini tayyorlash, chop etish, etkazib 
berish va uni «iste’molchi» qabul qilishi orasidagi vaqt uzilishidan 
qochib bo‘lmaydi. Bu ayniqsa, butun mamlakat bo‘ylab tarqaladigan 
bosma matbuotga taalluqli. 
Televizion ixtisoslik radio va kino imkoniyatlari kesishuvida 
dunyoga kelgan. Radiodan televidenie radioto‘lqinlar yordamida 
signallarni uzoq masofalarga uzatish imkoniyatini olgan – bu signal bir 
vaqtning o‘zida telvizor ekranida dasturning xususiyatidan kelib 
chiqib kinematograqik yoki fotokadr, sxema, grafik va boshqa 
xususiyatga ega ovozli va videoaxborotni mujassamlashtiradi. 
Televizor ekrani orqali bosma matn namoyish etilishi ham mumkin. 
Bosma matbuot, radio va televidenie har biri auditoriga axborotni 
etkazish uslublarida namoyon bo‘ladigan bir qator xususiyatlarga ega 
ommaviy axborot vositalari «uchligi»gi tashkil etadi. Biroq, bosma 
matbuot, radio va televidenie xususiyatlariga ko‘ra umumiylik kasb 
etadi – bu ommaviy auditoriyaga so‘z-mantiqiy va hissiy-tasviriy 
axborotni ma’lum tezlikda etkazish imkoniyati. SHu bilan birga 
qaysidir bir vositaga tegishli o‘ziga xos xususiyatlar ham mavjud 
(televidenieda kinematografik tasvir, bosma matbuotda so‘z-harfli 
axborot, radioda novizual ovozli ma’lumot). 
Insonning fan va texnikada erishgan yutuqlari internet va reklama 
singari OAVlar paydo bo‘lishiga imkon yaratdi. 
So‘nggi yillarda jamiyat hayotining barcha sohalarida tezkor 
kompyuterlashtirish jarayoni kuzatilyapti va axborot texnologiyalari 
rivoji yo‘lida umuman to‘siq yo‘q. Mazkur texnologiyalar tufayli 
bunyoga kelgan axborotni izlash va etkazishning global tizimi – 
internet OAVda etakchi o‘ringa ega. 
Reklama – hayotimizning bir bo‘lagi. U tadqiqotchilarning ko‘plab 
yo‘nalishlardagi izlanish predmeti hisoblanadi. Hamma reklamaning 
iste’molchi ishonchiga kirish, begona axborotni fikrlash uchun qabul 

---

15 
qilishiga qanaqa ta’sir o‘tkazishi va buning natijasi qanday ekanini 
tahlil qilishga intilmoqda. Reklamaning ta’sirchanligi birinchi navbatda 
uning OAV bilan simbiozi (birgalikda hayot kechirish, yonma-yon 
hamkorlikdagi mavjudlik) orqali ta’minlanadigan auditoriyani qamrab 
olish darajasiga bog‘liq. Zamonaviy OAVlar uchun reklama – asosiy 
daromad manbalaridan biri. Biroq, bu holat bitta sezilarli salbiy 
xususiyatga ega – reklamadan ortiqcha foydalanish, biror mahsulotni 
xarid qilish kishini baxtliroq qilishi yoki jamiyatda yuqoriroq darajaga 
erishishda asos bo‘lishi haqidagi fikrni singdirish, ichki, ruhiy 
rivojlanish manbalarini iste’mol manbalari bilan almashtirib, inson 
qadriyatlar tizimi deformatsiyasiga olib keladi. 
«... agar biror nima qila olsang, dushmaningga qo‘lingdan 
kelmaydigan qilib ko‘rsat; agar biror narsadan foydalansang, o‘zingni 
undan foydalanmaydiganday ko‘rsat, yaqin bo‘lsang ham, o‘zingni 
uzoq tut; uzoqda bo‘lsang, yaqinda turganday ko‘rin; uni daromad 
bilan jalb qil; uni tashvishga sol va qo‘lga ol; agar unda hamma narsa 
etarli bo‘lsa, tayyor tur; agar u kuchli bo‘lsa, o‘zingni chetga tort; uni 
g‘azablantir, bezovta holga olib kel; do‘stona ko‘rinishga kirib, unda 
shubha uyg‘ot; agar u bardam bo‘lsa, charchat; agar unda birdamlik 
bo‘lsa, parchalab tashla; kutilmaganda hujum qil; u kutmaganda 
chiqish qil...». 
Bizni o‘rab turgan borliq miya tomonidan tinimsiz va erinmay 
tizimlashtiriladi: yangi bilim va ko‘nikmalar, yangi axborot yoki 
voqealar avval hosil bo‘lgan tajriba tizimlariga qo‘shiladi yoki yangi 
tizim hosil qiladi. Dunyoga kelgan ilk ondan boshlab biz sensor 
ma’lumotlarni qabul qilamiz va qayta ishlaymiz. Avvaliga uning 
bo‘linishi juda sodda – yoqimli va yoqimsiz, ammo, yosh katta bo‘lishi 
bilan axborot turli mazmun kasb etishi mumkin (masalan, ijobiy va 
salbiy). 
OAV jamoatchilikning turli dolzarb muammolarini yoritadi va shu 
bilan odamlarning jamiyatdagi hamda individual fikri va xulq-atvoriga 
ta’sir etadi. OAVning texnik vositalariga bosma matbuot, radio, 
televidenie, so‘nggi paytlarda internet va reklama ham kiritilgan. 
So‘nggi o‘n yillikda kommunikatsiya vositalari sputnik aloqasi, kabelli 
radio va televidenie, elektron matnli kommunikatsion tizimlar (video, 
ekranli va kabelli tekstlar), shuningdek axborotni yig‘ish va chop 
etishning individual vositalari (kassetalar, disketlar, disklar, 
printerlar) tarqalishi natijasida sezilarli evrilishga yuz tutdi. Ammo 
audiovizual OAVlar: radio va televidenie, internet va reklama 
jamiyatga ommaviy va kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. 

---

16 
Zamonaviy sharoitlarda OAVga kirish imkoniyati – bu ta’sir 
shakllanishining zaruriy shartidir. OAVlar – istalgan tashkilot hayotiy 
quvvat oladigan o‘ziga xos o‘zaklar. OAVlarning faol o‘rni ularning 
jamiyatdagi axborot jarayonlarining turli bosqich va tomonlariga 
ta’siriga aloqador, ammo rivojlangan dunyoda axborot oqimlari shu 
qadar rang-barang va qarama-qarshiki, ularni mustaqil tushunib 
olishga na alohida odam va na mutaxassislar guruhi qodir emas.