Avtomatika asoslari va ishlab cнiqarisн jarayonlarini avtomatlasнtirisн

5.2.  Topshirish  va taqqoslash elementlari 
 
Bundan  oldingi  bo‘limlarda  turli  tipdagi  va  har  xil  ishlarga  mo‘ljallangan 
datchiklar  ko‘rib  chiqildi.  Shunda  bu  datchiklar  rostlanuvchi  miqdorni  o‘lchash 
uchun, qaysi ob’ektda ishlatilishidan qat’iy nazar alohida olib ko‘rildi.  
Shuni  qayd  qilish  kerakki,  yuqorida  bayon  etilgan  datchiklar  va  turli  elektr 
o‘zgartirgichlarning  xillari  juda  ko‘p,  jumladan  elektrolitik,  magnitostriktsion, 
elektrokinetik,  polyarografik  va  boshqa  o‘zgartirgichlar  ko‘rib  chiqilmadi.  Bular 
maxsus adabiyotlarda yoritilgan. 
Texnologik 
jarayonlarni 
avtomatlashtirishda 
nazorat 
qilinayotgan 
kattaliklarni  topshirilgan  sathda  yoki  kattaliklarni  topshirilgan  funktsiya  bo‘yicha 
o‘zgartirish yoki kirish signali o‘zgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish  
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qo‘llanadi. 
Topshirish  vositasi  (zadatchik)  -  boshqarilayotgan  kattalikni  topshirilgan 
belgiga  o‘rnatish  uchun  xizmat  qiladi.  Topshiruvchi  qurilmalar  beradigan 
signalining  xarakteriga  qarab  ikki  asosiy  sinfga:  analogli  va  raqamli  qurilmalarga 
bo‘linadi.  Analogli  qurilmalar  o‘z  navbatida,  uzluksiz  va  diskret  topshiruvchi 
qurilmalarga ajraladi. Diskretlik vaqt bo‘yicha xam, ishlab chiqiladigan signalning 
qiymati bo‘yicha ham bo‘lishi mumkin. Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli 
signallar ishlab chiqaradi. 

---

 
65 
Bundan  tashqari,  topshiruvchi  qurilmalar  ishlab  chiqiladigan  signallar 
energiyasining  turiga  qarab  ham  farqlanadi.  Elektr,  pnevmatik,  gidravlik  va 
mexanikaviy  (kuchishlar  yoki  kuch  tarzida)  signallar  ishlab  chiqaruvchi 
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda. 
Rostlagich  tomonidan  realizatsiya  qilinishi  lozim  bo‘lgan  programma  yoki 
topshirilgan  funktsional  bog‘lanish  turlicha  olinishi  mumkin.  Masalan,  uzluksiz 
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda ko‘pincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va 
rostlanuvchi),  funktsional  potentsiometrlar,  qog‘ozga  yozilgan  diagramma  va 
richagli  mexanizmlar  ishlatiladi.  Diskret  ishlaydigan  topshiruvchi  qurilmalarda 
programma  elitgich  sifatida  ko‘p  zanjirli  almashlab  ulagichlar,  perfokartalar, 
magnitli plyonkalar, kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda. 
Barcha  tipdagi  topshiruvchi  qurilmalarni  ko‘rib  chiqish  qiyin.  Misol 
tariqasida  qator  elektr  programma  tashigichlarini  va  funktsional  bog‘lanishlarni 
ko‘rib chiqamiz. 5.2-rasmda turli funktsional o‘zgartirgichlar ko‘rsatilgan.