Avtomatika asoslari va ishlab cнiqarisн jarayonlarini avtomatlasнtirisн

5.2-rasm. Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va 
tavsifnomalari. 
 
Amalda  yassi  karkasli  profilli  potentsiometrlar  va  sektsiyalari  bo‘yicha 
shuntlangan  potentsiometrlar  keng  ko‘lamda  ishlatilmoqda.  Sektsiyalari  bo‘yicha 

---

 
66 
shuntlangan  potentsiometrlarda  yumaloq  karkaslarga  joylashtirilgan  o‘ramlardan 
simlarning  uchlari  chiqariladi.  Karkaslarning  kesimi  yassi  (balandligining 
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bo‘lishi mumkin. Potentsiometrlarning 
cho‘tkalari turli burchakka burilishi mumkin. 
Topshirilgan  bog‘lanish 
)
(

f
r

  ni  qarshilik  r  ning  polzunchaning 
vaziyatini  aniqlovchi 

  burchakka  bog‘liqligini  ta’minlash  uchun  karkasning 
uzunligi l quyidagi ifoda bo‘yicha hisoblanadi: 
                                                      
)
2
(
1
1
d
b
da
dr
R
d
D





,                                    (5.1) 
                                                      
bu yerda D — potentsiometr karkasining diametri; 

-- polzunchaning burilish burchagi; 
d —o‘ram simining diametri; 
R — o‘ram    simining uzunlik birligidagi qarshiligi; 
b — karkasning qalinligi. 
Ko‘pchilik    hollarda  karkasning  qalinligi  va  simning  diametri  karkasning 
balandligiga  nisbatan  kichikligi  hisobga  olinsa,  u  holda    quyidagicha  yozish 
mumkin. 
 
                       
da
dr
R
d
D



1
1
                                                          (5.2) 
 
 
Profilli  reostatlarning  asosiy  kamchiliklari  shundaki,  karkasga  simni  o‘rash 
qiyin  va  potentsiometrni  almashtirmasdan  turib,  funktsional  bog‘lanishni 
o‘zgartirib  bo‘lmaydi.  Shuning  uchun  ko‘pincha  poranali  profilli  reostatlar  yoki 
tarmoqlarining  o‘rtasiga  qo‘shimcha  rezistorlar    kavsharlangan  potentsiometrlar 
ishlatiladi.  Bunday  potentsiometrlar  faqat  nagruzka  qarshiligi  potentsiometrning 
qarshiligidan  100  va  bundan  ko‘p  marta  ortiq  bo‘lgan  sxemalarda  ishlatilishi 
mumkin. 
Programma  tashigich  sifatida,  aytib  o‘tilganidek,  perforatsiyalangan  lenta 
(5.3-rasm) ham ishlatilishi mumkin. Birinchi holda (5,3 a-rasm) asosiy perforatsiya 
teshigining  uzunligi  ish  vaqtining  davom  etishiga  mos  keladi,  ish  vaqti  esa 

---

 
67 
fotoelementni  yoritish  vaqtiga  bog‘liq;  bo‘ylama  qatordagi  yondosh  teshiklar 
o‘rtasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga to‘g‘ri keladi.  
Ikkinchi  u  h  (5  3,  b-rasm)  lentadagi  asosiy  perforatsiyaning  barcha  te-
shiklari  bir  xil  o‘lchamda  yasalgai.  Bu  h  ulash  va  uzish  komandalari  teshiklar 
o‘rtasidagi  masofaga  qarab  va  bu  teshiklarni  tegishlicha  gruppalarga  ajratib 
aniqlanadi.  Lentaga  istalgan  komandani  yozish  (shifrovkalash),  binobarin, 
boshqaruvchi  signallarni  olish  mumkin.  Boshqaruvchi  signallar  keyinchalpk 
programma rostlash tizimiga uzatiladi.