Avtomatika asoslari va ishlab cнiqarisн jarayonlarini avtomatlasнtirisн

20.2. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari 
 
Texnologik 
jarayonlarni 
avtomatik 
boshqaruv 
tizimlari 
(TJABT) 
majmuasiga  xo‘jalik-iqtisodiy  ma’lumotlarni  yig‘ish,  ularni  qayta  ishlash  va 
Birlashma- 
ning 
dispetcherlik 
punkti 
OB’ЕKTNING DISPЕTCНЕRLIK PUNKTI 
MNЕMOSXЕMA 
JIHOZLAR ShITI 
DISPЕTCНЕR 
1 tsex 
2 tsex 
3 tsex 
Jihozlar  ishchi 
signalizatsiya, 
aloha vositalari 
 
Jihozlar  ishchi 
signalizatsiya, 
aloha vositalari 
 
Jihozlar  ishchi 
signalizatsiya, 
aloha vositalari 
Navbatchi operator 
Navbatchi operator 
 
Navbatchi operator 
 

---

 
213 
uzatish  uchun  mo‘ljallangan  axborot-hisoblash  qurilmalari  hamda  hisoblash 
markazlari tizimiga ega bo‘lgan aloqa liniyalari kiradi. 
Texnologik  jarayonlarni  avtomatlashtirilgan  boshqaruv  tizimlari  (TJABT) 
markazlashtirilgan  nazorat  tizimlariga  (MNT)  nisbatan  anchagina  ko‘proq 
funktsiyalarga ega, jumladan: 
-  oraliq va yakuniy texnologik va iqtisodiy ko‘rsatgichlarni hisob-kitob qiladi 
va ularni ro‘yxatga oladi; 
-  texnologik rejimlarning optimal ko‘rsatgichlarini aniqlaydi va optimal rejim 
hosil  qilishni  ta’minlaydigan  boshqarish  signallarini  hosil  qiladi  va 
jarayonga topshiriqlar beradi; 
-  texnologik jarayonlarda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni to‘g‘rilaydi. 
Yuqorida  qayd  etilgan  boshqarish  funktsiyalarini  bajarish  faqatgina  elektron 
hisoblash mashinalari (kompyuterli boshqaruv) orqali amalga oshirilishi va va ular 
to‘rt xil rejimda ishlashi mumkin: 
1.  Ma’luotlarni to‘plash va ularni qayta ishlash. 
2.  Operator maslahatchisi. 
3.  Supervayzerli boshqarish. 
4.  Aloqasiz boshqarish rejimlari. 
Ma’lumki,  elektr  energiyasi  shunday  noyob  va  uni  ishlab  chiqarish  va 
iste’molchilarga  yetkazib  berish  murakkab  jarayon  hisoblanadi.  Shu  bilan  birga 
elektr  energiyasiga  bo‘lgan  talab  yildan-yilga  ko‘payib  bormoqda.  Bulardan 
tashqari  elektr  energiyasini  ma’lum  omborxonalarda  saqlab  bo‘lmaydi  va  ishlab 
chiqarilayotgan elektr energiyasini faqatgina ishlatish kerak bo‘ladi. 
O‘zbekiston Respublikasining energetika tizimi qo‘shni davlatlar energetika 
tizimi  bilan  uzviy  bog‘langanligi  sababli  ichki  energetika  tizimlari  va  ularning 
sub’ektlarini nazorat qilish qabul qilingan “Xalqaro me’yorlar va qoidalar”ga javob 
berishi  shart.  Shu  sababli  bugungi  kunning  asosiy  vazifalaridan  biri 
energonazoratni  avtomatlashtirish  hajmlari  va  elektr  energiyasini  tijoratli 
(kommercheskiy)  nazorat  qilishning  avtomatlashtirilgan  tizimlarining  (ETNQAT) 

---

 
214 
texnik  va  iqtisodiy  samaradorligini    tahlil  qilish  masalalarini  ko‘rib  chiqishdan 
iboratdir. 
Elektr 
energiyasini 
tijoratli 
(kommercheskiy) 
nazorat 
qilishning 
avtomatlashtirilgan  tizimlarini  (ETNQAT)  qo‘llanilishi  quyidagi  iqtisodiy 
afzalliklardan iborat: 
-  differentsiyalashgan vaqt ta’rifi bo‘yicha hisob-kitobga o‘tish; 
-  elektr  energiyasini  ishlab  chiqarishdan  iste’molchiga  yetkazib  berishdagi 
nobalanslarni hisoblash; 
-  elektr energiyasini yo‘qolishlari va o‘g‘rilanishlarini o‘z vaqtida aniqlash; 
-  energonazorat  tizimida  ishlayotgan  xodimlarning  javobgarlik  darajasini 
oshishi va ortiqcha xodimlar sonini qisqarishi. 
Bugungi  va  ertangi  kunning  yanada  dolzarb  vazifalaridan  biri  bu  energetika 
tizimlarida  “Elektr  energiyasini  tijoratli  (kommercheskiy)  nazorat  qilishning 
avtomatlashtirilgan ma’lumot-o‘lchov tizimlarini (ETNQAMO‘T) qo‘llashdir. 
Ushbu tizimni ishonchli ishlashi uchun quyidagi elementlar va texnik vositalar 
bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak:  
-  o‘lchov transformatorlari; 
-   interfeys raqamli ko‘p funktsiyali mikroprotsessorli elektron schetchiklar; 
-   zamonaviy  sanoat  kontrollerlari  bazasidagi  ma’lumotlarni  to‘plash  va 
uzatish qurilmalari; 
-  o‘lchov-hisoblash majmualari (ma’lumotlarni to‘plash markazi); 
-  aniq vaqt signalini qabul qilish va sinxronlash qurilmasi; 
-  avtomatlashtirilgan ish joylari; 
-  zamonaviy komyuterlar va maxsus dasturlar va boshqalar. 
 
 
 
 

---

 
215