17.4. МАҲСУЛОТНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА СОТИШ ЦИКЛИ АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИНГ УСЛУБИ Авваламбор, аудитор корхонада тайёр маҳсулот қандай баҳоланишини аниқлаши керак. Хозирги кунда маҳсулот баҳолашнинг қуйидаги турларидан фойдаланилади:
- амалдаги (тўлиқ) ишлаб чиқариш таннархи бўйича;
- улгуржи нархлар қатътий ҳисоб нархлари сифатида қабул
қилинган сотишнинг улгуржи нархлари бўйича. Бунда фарқлар
алоҳида ҳисобварақда ҳисобга олинади;
- режали (меъёрий) ишлаб чиқариш таннархи бўйича.
Шунингдек, амалдаги ишлаб чиқариш таннархи фарқлари
режали ёки меъёрий нархлардан алоҳида ҳисобланади:
22
ҚҚС суммасига оширилган эркин сотиш нархлари бўйича;
эркин бозор (сотув) нархлари бўйича.
Тайёр маҳсулотни баҳолаш бўйича танлаб олинган усул корхона ҳисоб сиёсатининг . элементи сифатида қайд этилиши, ҳисобварақларнинг ишчи режасида эса унинг ҳисобга олиш учун тегишли ҳисобварақлар белгиланиши лозим.
Тайёр маҳсулотнинг тўлиқ кирим қилинганлиги хом ашё ва материалларнинг харажати бўйича муқобил баланс тузиш, тайёр маҳсулотларнинг чиқарилишини меъёрий сарф-харажатлардан келиб чиққан ҳолда белгилаш йўллари билан текшириш мумкин. Ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмларини текшириш учун дастлабки ҳужжатлар ва ишлаб чиқариш ҳисоботлари, тугалланмаган ишлаб чиқариш бўйича инвентарлаш далолатномалари, таҳлилий ва синтетик ҳисоб регистрлари маълумотларидан фойдаланилади. Бунда "Омбордаги тайёр маҳсулот" ҳисобварағининг дебетида ҳисобга олинган тайёр маҳсулотнинг хақиқий ишлаб чиқарилиши ва омборга топширилиши (хақиқий таннархи) бўйича маълумотлар "Асосий ишлаб чиқариш", "Ёрдамчи ишлаб чиқариш" ҳисобварақларининг кредити бўйича айланмалар билан солиштирилади. Бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлар таннархи ушбу ҳисобварақлар бўйича кредит айланмалари "Асосий (операцион) фаолиятдан олинган даромадлар ҳисоби бўйича ҳисобварақлар" ҳисобварағининг дебет айланмалари билан солиштириб текширилади.
Сотиш циклини аудит қилиш вақтида аудитор маҳсулотни сотишдан тушум тўғри аниқланганлиги ва ҳисобга олинганлигини текшириши лозим. Барча корхоналар сотишдан тушум ва ҳрхсоботни тайёрлаш бўйича бухгалтерия ҳисобини фақат ҳисоблаш усулида ёки "жўнатиш бўйича" амалга оширишлари керак. Маҳсулотни жўнатиш (сотиш) жараёни "Тайёр маҳсулотни сотишдан олинган даромадлар" ҳисобварағида ҳисобга олинади. Жўтилган, лекин ҳали ҳам харидор томонидан тўланмаган маҳсулот сотиш нархлари бўйича "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган ҳисобварақлар" ҳисобварағида ҳисобга олинади.
Аудитор тегишли ҳисобварақлар бўйича ҳисоб регистрлари маълумотларига асосан қўлланилаётган ҳисобварақлар корреспон-дентланиши тўғрилиги ва маҳсулотни сотишдан тушум "жўнатиш бўйича", меъёрий ҳужжатлар талабларига мувофиқ ҳисобда тўғри акс этилганлигига ишонч ҳосил қилиши лозим.
Маҳсулотни (иш ва хизматлар)ни жўнатиш ва сотиш бўйича операцияларни ҳисобга олиш учун 16-сонли рўйхатнома (жўнатиш) ва 11-сонли журнал-ордер қўлланилади. 16-сонли рўйхатнома жўтилган маҳсулот сотилишидан тушган тушумни аниқлашда юритилади. 11-сонли журнал-ордерда ойлик якунлар ва тегишли ҳисобварақлар бўйича кредит айланмалари акс этилади.
Маҳсулотларни сотиш бўйича операцияларни ўрганиш жараёнида аудитор маҳсулот етказиб бериш учун шартномалар мавжудлиги ва тўғри расмийлаштирилганлиги, ёзиб берилган ҳисобварақ-фактуралар тўлиқ рўйхатга олинганлиги, етказиб
23 берилган маҳсулот учун харидор тўлов муддатларига риоя қилаётганлигини аниқлаши ва текшириши лозим.
Сотилган маҳсулот таннархи тўғри аниқланганлигини аудитор тегишли кўрсаткичларни қайтадан санаб чиқиш, шунингдек, маҳсулотнинг алоҳида турлари бўйича товар балансини натурал ва қиймат ифодаларини солиштириш йўли билан аниқлайди.
Бунда товар баланси кўрсаткичлари бошқа ҳужжатлардаги шунга ўхшаш кўрсаткичлар билан солиштирилади:
ҳисобот даврининг бошига ва охирига тайёр маҳсулотнинг қолдиғи ҳисобот даврида ишлаб чиқарилгани ва жўнатилгани (сотилгани) бухгалтериядаги тайёр маҳсулот ҳаракати ҳисоби бўйича таҳлилий ҳисоб маълумотлари ва ишлаб чиқариш-нозимлик хизматидаги тезкор маълумотлар билан тасдиқланади;
ҳисобот даврининг бошига ва оҳирига тайёр маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи ёки ҳисоб нархлари (режали, меъёрий) таннархи бўйича қолдиқлари ва бошқалар "Тайёр маҳсулотнинг ҳисоби бўйича ҳисобварақлар" ҳисобварағининг ҳисобот даврининг бошланиши ва охирига қолдиқ билан тасдиқланади. Ишлаб чиқаришдан тайёр маҳсулотни ҳақиқий таннарх бўйича чиқарилиши ишлаб чиқариш бўйича харажатларнинг умумлаштирилган ҳисоби маълумотлари билан тасдиқланади;
ҳақиқий таннарх бўйича юклаб жўнатиш ҳисоб нархлари бўйича жўнатиш ва фарқларнинг алгебраик суммаси сифатида аниқланади. Фарқлар суммаси фарқларнинг ўртача фоиз даражасидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланади.
Фарқларнинг ўртача фоизи, ўз навбатида, амалдаги таннарх билан ҳисоб нарх ўртасидаги фарқ ҳисоб нархи бўйича давр бошига тайёр маҳсулот ва унинг ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган суммаси нисбати билан аниқланади.
Текширув якунида аудитор ҚҚС ва сотишдан олинган молиявий натижалар тўғри ҳисобланганлигини текширади.
Аудитор ўз хулосаларини ' текширилаётган дастлабки ҳужжатлар ва ҳисоб регистрлари маълумотлари, амалга оширилган назоратли арифметик ҳисоб-китоблар натижалари билан асослайди. Аудит даврида аниқланган хато ва камчиликларни аудитор ўз иш ҳужжатларида қайд этади.
17.5. ОДАТДА СОДИР ЭТИЛАДИГАН ХАТОЛАР Тайёр маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича бухгалтерия ҳисобини юритишда одатда содир этиладиган хатолар қуйидагилар бўлиши мумкин:
- маҳсулотни сотиш бухгалтерия ҳисобида "тўлов бўйича"
юритилиши;
- сотилган маҳсулотнинг таннархи нотўғри ҳисобланиши;
ҳисобнинг ушбу бўлими бўйича ҳужжатлар тўғри ва ўз вақтида юритилмаслиги;
маҳсулот сотилишини ҳисобда акс этишда ҳисобварақлар нотўғри корреспондентланиши.
