Аудиторлик фаолияти тўғрисида

Download 2,78 Mb. bet 55/87 Sana 23.06.2022 Hajmi 2,78 Mb. #694494

Bog'liq
Audit. маъруза

Ҳаққонийлик Уста (бригадир) томонидан тайёрланган материалларни олиш талабномалари ва иш вақтини ҳисобга олиш варақалари текшириладими?
3	Ҳар ҳафта якуни бўйича уста (бригадир) томонидан тайёрланган меҳнат ва ишла-тилган материаллар тўғрисидаги ҳисобот текшириладими?
4	Тўлиқлик Юк хатлари, чеклаб олиш хариталари, талабномалар, нарядлар, табеллар, ҳисоб варақалари олдиндан рақамланадими ва ундан мавжуд бўлмаган ва сохта ""■--^^катларни аниқлаш учун фойда-дкми?
	:риқномалар, материаллар . ... .-^л хатлар ва ишчи кучига бўлган эҳтиёжлар махсус масъул шахслар то-монидан тайёрланадими?	'
6	Аниқлик Материалларни сарфлаш, меҳнат ҳисоби ва ишлаб чиқариш ҳисоботлари бўйича дастлабки ҳужжатлар маълумотлари бўйича аниқланган фарқлар текшириладими?
7	Харажатлар бўйича меъёрлар мунтазам равишда қайтадан кўриб чиқиладими?
8	Тайёр маҳсулот тўғрисидаги ҳисобот маълумотлари билан омборга кирим қилинган маҳсулотлар тўғрисидаги маълумотлар орасидаги фарқлар ҳисобга олинадими?

5

1	2	3	4	5	6
9	Табақалаштириш Харажатлар калькуляция элементлари ва бандлари бўйича тўғри табақалаштирила-дими?
10	Ҳисоб Маҳсулот таннархи бўйича харажатлар ҳисоби ва калькуляция усули танлаб олинганми?
11	Харажатлар ҳисоби учун масъул шахслар томонидан сегментлар бўйича ва умумлаштирилган ҳисоб маълумотлари текшириладими?
12	Даврлаштириш Харажатлар ҳисоби "Воқеаларни давр бўйича аниқлиги" тамозшлига жавоб берадими?

16.2.-жадвал Давр харажатлари ҳисоби ташкил этилишини текшириш юзасидан
саволнома

т. р-	Саволлар	Жавоб-лар		Маълумот-ларни тасдиқ- ловчи ҳуж-жатлар номи	Ило-ва
		Ҳа	Иўқ
1	2	3	4	5	6
1	Корхонада давр харажатлари ҳи-соби юритиладими?
2	Давр харажатлари таркиби "Хара-жатлар таркиби бўйича Низом"да белгиланган харажатлар рўйхатига мувофиқми?
3	Корхонада давр харажатлари бўйича ҳисоб регистрлари юритиладими?
4	Давр харажатлари бўйича ҳисоб юритилиши амалдаги қонунчилик-ка мувофиқ олиб бориладими? а) хусусан, ҳисобварақларни эски ҳисобварақлар режаси бўйича юритиш бекор қилинганми?
5	Корхонада давр харажатлари ҳи-собварақлари бўйича таҳлилий ҳи-соб фаолият кўрсатиш хусусият-ларини ҳисобга олган ҳолда юритиладими? Қайсилари?

6

1	2	3	4	5	6
6	Корхонада сотиш харажатлари (савдо корхоналари учун айланиш чиқимлари) мавжудми? •
7	Корхонада сотиш харажатлари бўйича сметага риоя қилинадими?
8	Сотиш харажатлари таркиби "Харажатлар таркиби бўйича Низом"га мувофиқми?
9	Корхонада маъмурий-бошқарув ходимлар сони меъёрларига риоя қилинадими?
10	Корхонада раҳбар томонидан тас-диқланган маъмурий-бошқарув ходимлари бўйича харажатлар сметаси мавжудми?
11	Текширилаётган даврда маъмурий харажатлар тасдиқланган сметага мувофиқми?
12	Корхонанинг барча давр харажат-лари ўз вақтида ҳужжатлар билан тасдиқланганми?
13	Корхонада текширилаётган даврда меъёрлардан ортиқ бўлган солиққа тортиш базасини' кўпайтирадиган давр харажатлари мавжудми?
14	Меъёрлардан ортиқ харажатлар амалдаги солиққа тортиш қонунчи-лигига мувофиқ солиққа тортила-диган базага киритиладими?
15	Хўжалик юритувчи субъекнинг хо-димларни тайёрлаш ва қайта тай-ёрлаш билан боғлиқ бўлган хара-жатлари мавжудми?
16	Хўжалик юритувчи субъект ҳисо-бот даврида маслаҳатлар, маълу-мотлар берувчи, аудиторлик таш-килотлари хизматларидан фойда-ланганми?
17	Кўрсатилган хизматлар тегишли ҳужжатлар билан тасдиқланганми?
18	Қоплаш ва рағбатлантириш тавсифига эга бўлган тўловлар асосли равишда амалга оши-рилганми?

1	2	3	4	5	6
19	Ҳисобот даврида хўжалик юритув-чи субъект ишлаб чикаришнинг ўзига хос хусусиятлари билан боғ-лиқ бўлган ва давр харажатларига ўтказилган харажатларни амалга оширганми?
20	Хўжалик юритувчи субъект давр харажатларига ўтказиладиган бюджетга ва бюджетдан ташқари тўловларни ўз вақтида амалга оширганми?
21	Ҳисобот даврида хўжалик юри-тувчи субъектда жарималар, боқи-мандалар ва бошқа жарималар бўйича харажатлар мавжуд бўлганми?
22	"Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом"нинг 2.3.15-бандига муво-фиқ зарарларни қоплаш бўйича харажатлар давр харажатларида ҳисобга олинганми?
23	Хўжалик юритувчи субъект томо-нидан капиталлаштириш билан боғлиқ бўлмаган харажатлар капи-таллаштирилган асосий воситалар қийматига киритилмаганми?
24	Хўжалик юритувчи субъект томо-нидан давр харажатлари ҳисобва-рақлари бўйича таҳлилий ҳисоб юритила дими ?
25	Давр харажатлари хўжалик юритиш фаолияти натижаларига ўз вақтида ўтказиладими?
26	2-сонли шаклда қайд этилган давр харажатлари суммаси ишлаб чи-қариш бўйича амалдаги суммага мувофиқми?
27	Давр харажатларини камайтириш бўйича чора-тадбирлар қўллани-ладими?

Тестлаштириш натижаларига кўра корхона маъмуриятининг ишлаб чиқариш харажатлари, давр харажатлари ва молиявий фаолият бўйича харажатларга нисбатан бўлган муносабати аниқланади.
8
16.3. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА БОШҚА ХАРАЖАТЛАР АУДИТИНИНГ ДАСТУРИНИ ТАЙЁРЛАШ
Аудитор аудитни режалаштиришда аудиторлик текширувини ўтказиш босқичлари кетма кетлигини, маълумотларни олиш учун муайян манбаларни ва аудиторлик таваккалчилигини аниқлаши лозим. Шунинг учун махсус дастурни тайёрлаш фойда беради. Бундай дастур намунаси қуйидаги жадвалда келтирилган.
16.3.-жадвал Ишлаб чиқариш харажатлари, давр харажатлари ва молиявий натижалар бўйича харажатлар аудитининг дастури
Текширилаётган корхона
Аудит даври
Одам-соат миқдори
Аудиторлик гуруҳи раҳбари
Аудиторлик гуруҳи таркиби
Режалаштирилган аудиторлик таваккалчилиги
Режалаштирилган аҳамиятлилик даражаси

т. р-	Аудит бўлимлари бўйича аудиторлик муолажалар рўйхати	Утка- зиш даври	Иж-ро-чи	Аудиторнинг ишчи ҳужжатлари	Из оҳ
1	2	3	4	5	6
1	Ишлаб чиқаришга оид моддий харажатлар бўйича ҳисоб регистрлари маълумот-ларини текшириш ва уларни Бош китоб ҳисобварақлари билан солиштириш			Ишлаб чиқариш моддий харажат-лари тўғрисида ҳисобот, журнал-ордерлар, маши-нограммалар
2	Ишлаб чиқаришга оид меҳнатга ҳақ тўлаш харажат-лари ҳисоби бўйича ҳисоб ре-гистрлари маълумотларини текшириш ва Бош китоб маълумотлари билан солиш-тириш			Иш ҳақини ҳисобга олиш табели, ҳисоб-китоб қайднома-лари, журнал-ордерлар, ма-шинограммалар
3	Ишлаб чиқаришга оид ижтимоий суғурта ажратма-лари бўйича ҳисоб регистр-лари маълумотларини текши-риш ва уларни Бош китоб ҳисобварақлари билан солиш-тириш			Ижтимоий суғур-та ажратмалари ҳисоби, меҳнатга ҳақ тўлаш бўйи-ча ҳр1соб-китоб қайдномалари, журнал-ордер-лар, машино-граммалар

9

1	2	3	4	5	6
4	Асосий воситалар ва ишлаб чиқаришга оид номоддий активлар эскириши бўйича ҳисоб регистрлари маълумот-ларини текшириш ва уларни Бош китоб ҳисобварақлари билан солиштириш			Асосий воситалар эскиришининг ҳисоби, номоддий активлар эскири-шининг ҳисоби
5	Ишлаб чиқаришга оид бошқа харажатлар бўйича ҳисоб регистрлари маълумотларини текшириш ва Бош китоб ҳисобварақлари билан солиштириш			Бухгалтерия ҳи-соби, журнал-ордерлар
6	Давр харажатлари бўйича ҳисоб регистрларини текши-риш ва уларни Бош китоб ҳисобварақлари билан солиш-тириш			Шартномалар, ҳисобварақ-фак-туралар, талаб-номалар, юк хат-лари, бажарилган ишлар бўйича далолатномалар
7	Молиявий фаолият харажат-лари бўйича ҳисоб регистла-рини текшириш ва уларни Бош китоб ҳисобварақлари билан солиштириш			Шартномалар, фоиз тўловлари бўйича жадвал-лар, валюталар-ни амалдаги кур-си бўйича ҳисоб-лар
8	Ишлаб чиқариш харажатла-ри, давр харажатлари ва молиявий фаолият бўйича харажатларни инвентарлаш			Инвентарлаш қайдномалари, инвентарлаш да-лолатномалари
9	Корхонада ишлаб чиқариш харажатлари, давр харажат-лари ва молиявий фаолият бўйича харажатларни инвен-тарлаш натижаларнинг тек-шириш			Инвентарлаш қайдномалари, ишлаб чиқариш моддий харажат-лар бўйича ҳисо-ботлар, журнал-ордерлар, маши-нограммалар
10	Хом ашё ва материаллар кирими рўйхатларини тайёр- лаш: а) хом ашё ва материаллар келиб тушиши бўйича хуж- жатлар тўғри тузилганлигини тасдиқлаш			Шартнома лар, ҳисобварақ-фак-туралар, қабул қилиш-топши-риш далолатно-малари, ҳисоб регистрлари, Бош китоб

10

1	2	3	4	5	6
11	Хом ашё ва материаллар сарфланиши ва сотилиши билан боғлиқ молиявий натижалар ва солиққа солиш тўғри шаклланганлигини таҳлил қилиш			Хом ашё ва материалларни рўйхатга олиш дафтари, солиқ-лар бўйича ҳи-соблар
12	Сотиб олинган хом ашё ва ма-териаллар бўйича ВДС тўғри ҳисобланганлигини текши-риш			Солиқлар бўйича ҳисоблар, қабул қилиш-топши-риш далолатно-малари, юк хат-лари, журнал-ордерлар, Бош китоб
13	Асосий воситалар ва номод-дий активлар бўйича эски-риш тўғри ҳисобланганлиги-ни текшириш			Ҳисоб сиёсати, асосий воситалар ва номоддий ак-тивлар бўйича эскиришни ҳи-соблаш қайдно-малари
14	Эскириш ажратмалари хара-жатларнинг тегишли ҳисоб-варақларига тўғри ўтказил-ганлигини текшириш			Эскириш ажрат-маларини тақ-симлаш қайдно-малари, 10-сонли журнал-ордер ва бошқа ҳисоб регистрлари
15	Хом ашё ва материаллар тўғ-ри сарфланиши (ҳисобдан чиқарилиши)ни текшириш			Шартномалар, ҳисобварақ-фак-туралар, юк хат-лари, ҳисобдан чиқариш дало-латномалари, ма-териалларни ҳи-собга олиш вара-қалари, Бош ки-тоб

16.4. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ, ДАВР
ХАРАЖАТЛАРИ ВА МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТ БЎЙИЧА
ХАРАЖАТЛАР АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИНГ ТАРТИБИ
Ишлаб чиқариш харажатларининг аудиторлик текшируви аудиторлик фаолиятида энг кўп меҳнат сарфини талаб этадиган жараёнлардан бири бўлиб, у катта диққат-эътиборни талаб этади, кейинги ўзгаришлар киритилган меъёрий ва йўриқнома ҳужжатлари-ни ҳамда корхона хўжалик юритиш фаолиятининг айрим турларида
п
ишлаб чиқариш харажатлари тўғри ҳисобланиши бўйича ўзига хос бўлган хусусиятларга оид билимга эга бўлишни талаб этади. Шунинг учун, қуйида ишлаб чиқариш бўйича харажатларни ҳисобга олишда амалиётда содир этиладиган ва, бинобарин, хўжалик фаолияти натижаларини нотўғри акс этишга олиб келадиган масалалар кўриб чиқилади.
Ишлаб чиқариш харажатлари, давр харажатлари ва молиявий натижаларга оид харажатлар бўйича операциялар амалиётда молиявий натижаларга таъсир этиши муносабати билан, одатда, аудиторлик муолажалар уларни ҳисобга олиш тизимини ёппасига ўрганишга қаратилиши лозим.
Маҳсулот таннархига киритиладиган харажатлар рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сонли қарори билан тасдиқланган "Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича харажатлар таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби ҳақидаги Низом" билан белгиланган.
Аудиторлик текшируви жараёнида ишлаб чиқариш харажатлари, давр харажатлари ва молиявий натижалар бўйича харажатлар тўғри ва қонуний акс этилганлигини аниқлаш лозим. Харажатларни текшириш вақтида маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархи тўғри ҳисобланганлигини ҳужжатли тасдиқлаш керак, зеро маҳсулот таннархи - маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш жараёнида моддий ва меҳнат харажатларидан самарали фойдаланганлигини, рентабелликни, фойдалиликни ва иқтисодий субъектнинг молиявий барқарорлигини баҳолаш имкониятини берувчи энг муҳим синтетик кўрсаткичлардан бири ҳисобланади.
Ҳужжатли текширувни бошлашдан олдин, аудитор иқтисодий субъектнинг ташкилий ва технологик хусусиятларини ўрганиши, корхона-мижоз ишлаб чиқариш фаолиятининг ҳар бир тури бўйича тавсифи, ихтисослашганлиги, кўлами ва тизимини аниқлаши лозим.
Маҳсулот таннархига киритиладиган харажатларнинг ҳар бир тури дастлабки ҳужжатлар билан тасдиқлан бўлишлигини алоҳида эътироф этиш лозим. Дастлабки ҳужжатлар албатта қуйидаги реквизитларга эга бўлишлари керак: ҳужжат номи (шакли); шакл коди; тузилган сана; хўжалик операция мазмуни; харажатларнинг миқдорий ва қийматли ифодаси; исми, шарифи, фамилияси ёзилган ҳолда масъул шахсларнинг имзоси.
Аудитор харажатлар маҳсулот таннархига тўғри ўтказилган-лигини текшираётганда улар қуйидаги элементлар бўйича гуруҳланишини билиши керак:
- моддий харажатлар (қайтариладиган чиқиндилар қиймати
чиқарилган ҳолда);

• 
  меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари;
  
• 
  ижтимоий эҳтиёжларга ажратмалар;
  
• 
  асосий воситаларнинг эскириши (амортизация)си;
  
• 
  бошқа харажатлар.
  

12
Маҳсулот ишлаб чиқариши бўйича харажатлар ҳисоби тўғри юритилишини текширувига бевосита киришишда аудитор қуйидаги масалаларга алоҳида эътибор бериши керак:

• 
  харажатлар ҳисобида доимийлик тамоийилига риоя қилиниши (яъни: йил бошида танлаб олинган ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобини юритиш усули ва маҳсулот таннархини калькуляциялаш усули, билвосита харажатлар ва давр харажатларни тақсимлаш усуллари ўзгартирилмаслиги);
  
• 
  харажатлар ҳисобини юритиш бўйича танлаб олинган усул корхонанинг тармоқ ва теникавий-иқтисодий хусусиятларига мувофиқлиги;
  
• 
  ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобот даврлари бўйича қай даражада тўғри чегараланиши;
  

- танлаб олинган усулга ва маҳсулот ишлаб чиқариш
харажатларига ўтказилган моддий заҳиралар аниқ баҳоланишига
риоя қилиниши;
- материаллар бўйича ҳисоб нархлардаги фарқлар асосли
равишда ҳисобдан чиқарилиши;
- асосий воситалар ва номоддий активлар бўйича эскириш тўғри
ҳисобланиши;
- ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш бўйича
харажатлар суммаси ва уларни ҳисоб ва калькуляция объектларига
тақсимлаш усуллари қай даражада асосланганлиги;

• 
  харажатлар давр харажатларига тўғри ўтказилиши;
  
• 
  асосий воситаларни таъмирлаш, хизмат сафарлари, реклама, маълумотлар, маслаҳатлар ва аудиторлик хизматлари ҳамда вакиллик ва бошқа харажатлар бўйича амалдаги харажатлар суммалари ишлаб чиқариш харажатларига ҳаққоний равишда ўтказилганлиги.
  

Таннархга ўтказилган моддий заҳиралар тўғри баҳоланишининг текшируви энг муҳим масалалардан бири ҳисобланади, чунки материаллар турли манбалардан келиб тушади, материалларнинг олдинги қолдиқлари эса, сотиб олинганларидан бошқа нархларга эга бўлишлари мумкин. Бинобарин, аудитор материалларни ўртача баҳолаш АУЕСО ёки Ғ1ҒО усулида (корхонанинг ҳисоб сиёсатига мувофиқ) тўғри баҳоланганлигини текшириши зарур.
Бундан кейин, материаллар, хом ашё, буюмлар ва хўжалик асбобларини ҳисобдан чиқаришда ва сарф-харажат қилишда технологик меъёрларга риоя этилишини назорат қилишга киришилади. Кўпчилик корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқарилиши бўйича харажатларни ошириш ёки "ҳисобга олинмаган" тайёр маҳсулотларни ҳосил қилиш мақсадида уларни ишлаб чиқариш бўйича моддий харажатларни асоссиз оширишга йўл қўйилиши сир эмас. Бунда ишлаб чиқариш учун хом атиёни назоратли бериш ёки хом ашё ва материалларнинг меъёрларга асосан муқобил харажатлар балансини тузиш мумкин.
Ишлаб чиқариш харажатларининг асосий моддаларидан бири бўлган "меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича харажатлар" ҳам аудиторлик
13
Маҳсулот ишлаб чиқариши бўйича харажатлар ҳисоби тўғри юритилишини текширувига бевосита киришишда аудитор қуйидаги масалаларга алоҳида эътибор бериши керак:

• 
  харажатлар ҳисобида доимийлик тамоийилига риоя қилиниши (яъни: йил бошида танлаб олинган ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобини юритиш усули ва маҳсулот таннархини калькуляциялаш усули, билвосита харажатлар ва давр харажатларни тақсимлаш усуллари ўзгартирилмаслиги);
  
• 
  харажатлар ҳисобини юритиш бўйича танлаб олинган усул корхонанинг тармоқ ва теникавий-иқтисодий хусусиятларига мувофиқлиги;
  
• 
  ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобот даврлари бўйича қай даражада тўғри чегараланиши;
  

танлаб олинган усулга ва маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларига ўтказилган моддий заҳиралар аниқ баҳоланишига риоя қилиниши;
- материаллар бўйича ҳисоб нархлардаги фарқлар асосли
равишда ҳисобдан чиқарилиши;
- асосий воситалар ва номоддий активлар бўйича эскириш тўғри
ҳисобланиши;
- ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш бўйича
харажатлар суммаси ва уларни ҳисоб ва калькуляция объектларига
тақсимлаш усуллари қай даражада асосланганлиги;

• 
  харажатлар давр харажатларига тўғри ўтказилиши;
  
• 
  асосий воситаларни таъмирлаш, хизмат сафарлари, реклама, маълумотлар, маслаҳатлар ва аудиторлик хизматлари ҳамда вакиллик ва бошқа харажатлар бўйича амалдаги харажатлар суммалари ишлаб чиқариш харажатларига ҳаққоний равишда ўтказилганлиги.
  

Таннархга ўтказилган моддий заҳиралар тўғри баҳоланишининг текшируви энг муҳим масалалардан бири ҳисобланади, чунки материаллар турли манбалардан келиб тушади, материалларнинг олдинги қолдиқлари эса, сотиб олинганларидан бошқа нархларга эга бўлишлари мумкин. Бинобарин, аудитор материалларни ўртача баҳолаш АУЕСО ёки Ғ1ҒО усулида (корхонанинг ҳисоб сиёсатига мувофиқ) тўғри баҳоланганлигини текшириши зарур.
Бундан кейин, материаллар, хом ашё, буюмлар ва хўжалик асбобларини ҳисобдан чиқаришда ва сарф-харажат қилишда технологик меъёрларга риоя этилишини назорат қилишга киришилади. Кўпчилик корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқарилиши бўйича харажатларни ошириш ёки "ҳисобга олинмаган" тайёр маҳсулотларни ҳосил қилиш мақсадида уларни ишлаб чиқариш бўйича моддий харажатларни асоссиз оширишга йўл қўйилиши сир эмас. Бунда ишлаб чиқариш учун хом агаёни назоратли бериш ёки хом ашё ва материалларнинг меъёрларга асосан муқобил харажатлар балансини тузиш мумкин.
Ишлаб чиқариш харажатларининг асоеий моддаларидан бири бўлган "меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича харажатлар" ҳам аудиторлик
13
текширувидан ўтказилиши лозим, жумладан, ушбу моддада асосий ишлаб чиқариш ходимлари меҳнатига ҳақ тўлаш, ишлаб чиқариш натижаларига кўра ходимларни мукофотлаш, рағбатлантириш ва товон тўловлари, асосий ишлаб чиқаришда банд бўлган, лекин корхона ходимлар жадвалида бўлмаган ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш харажатлари гуруҳланган. Аудитор амалда бажарилган иш учун ишбай ҳисоби, тариф ставкалари ва белгиланган лавозим маошлари асосида ҳисобланган меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича иш ҳақларининг тўлови корхона бошқарувининг юқори бўғини томонидан тасдиқланган меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари ва тизимларига мувофиқ бўлиши ва дастлабки ҳужжатлар асосида таннархга тўлиқ киритилиши лозимлигини назарда тутиши лозим.
Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича харажатларни текшираётганда, аудитор ишланмаган вақт учун, яъни: меҳнат таътили, ўсмирлар ва оналарнинг имтиёзли соатлари, жамоат ва давлат мажбуриятларини бажарган вақти учун ва бошқаларга тўловлар асосланган ҳолда амалга оширилганлигига эътибор бериши лозим.
Меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларига киритиладиган тўловлар: натура кўринишида бериладиган маҳсулот қиймати, турли қўшимча тўловлар ва устамалар синчковлик билан текширувдан ўтказилиши керак.
Асосий воситалар ва номоддий активлар бўйича эскириш ажратмалари қийматининг ҳақиқийлиги аудиторнинг эътиборидан четда қолмаслиги керак. Хусусан, асосий воситалар бўйича, уларнинг меъёрий ишлатиш муддатларидан юқори бўлган холда, эскириш ҳисобланганлиги текширилади.
Асосий воситаларни таъмирлаш бўйича харажатлар ишлаб чиқариш харажатларига киритилиши ва шу вақтнинг ўзида, ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобига таъмирлаш харажатларини молиялаштириш учун заҳира яратилиш ҳолатлари амалиётда учрайди. Шунинг учун, асосий воситалар таъмирланиши ва заҳираларни ҳосил қилиш бўйича харажатлар ҳисобини юритиш тартибига риоя қилиниши таҳлил қилинади.
Бошқа мақсадлар учун (ходимларга меҳнат таътили учун ҳақ тўлаш, йил якунлари бўйича тўловлар ва бошқалар) ортиқча заҳиралар ҳосил қилиш, шунигдек, келгуси давр харажатларини асосланмаган ҳолда ошириш ёки, масалан, охирги харажатлар ўз вақтида ҳисобот ойи харажатларига киритилмаслик ҳолатлари учрайди. Айрим ҳолларда ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаш бўйича сарфланган суммалар ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархини оширишга йўналтирилади, буни эса, фақат ижарага берувчи билан тузилган шартнома шартларида таъмирлаш ижарага олувчи томонидан бажарилиши кўзда тутилган бўлса, амалга оширилиши мумкин (лекин, ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаш бўйича харажатлар даставвал "Олдиндан тўланган ижара ҳақи" ҳисобварағининг дебетига ўтказилиши сўнгра эса, ҳар ойда тенг улуш билан ишлаб чиқариш харажатлари бўйича ҳисобдан чиқарилишини унутмаслик лозим).
14
Аудитор умумишлаб чиқариш харажатлар таркиби ва тақсимланиш тартибини диққат билан текширади. Дастлабки ҳужжатлар асосида иситиш, ёритиш, хоналарни сақлаш ва ижарага олиш, бошқарув ходимларига иш ҳақи ва бошқа харажатларни аниқ ҳисобварақлар бўйича тўғри тақсимланганлиги текширилади. Умумишлаб чиқариш харажатларининг тақсимлаш тартиби (ишлаб чиқариш моддий харажатларга ёки ишлаб чиқариш ишчиларининг иш ҳақига мутаносиб, меъёрий ставкалар асосида ва ҳоказо) корхона ҳисоб сиёсатида тасдиқланиши керак.
"Тугалланмаган ишлаб чиқариш" кўрсаткичлари ишончлилиги ва харажатларни тайёр маҳсулотга тўғри ўтказиш ҳам аудиторлик текширувидан ўтказилади. Калькуляция фарқлари тўғри ҳисобдан чиқарилганлигини аниқлаш мақсадида тузатиш (корректировка) ёзувларга алоҳида эътибор қаратилиши лозим. Бунда маҳсулотни сотиш даврида унинг таннархини оширадиган ёки камайтирадиган сунъий равишда йўл қўйилган хатолар бўлиши мумкин.
Ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ҳолатини асосли баҳолаш учун барча аниқланган хатоларни, қуйидаги кўрсаткичлар: операция мазмуни, ҳужжат номи, ҳужжат тузилган сана ва унинг рақами, сумма, ҳисобварақлар корреспондентланиши, изоҳлар бўлиши кўзда тутилган махсус ишлаб чиқилган рўйхатномада қайд этиш лозим. Изоҳда аудитор хулосаларни ва хатоларни бартараф этиш бўйича асосланган таклифларни ёзади.
Давр харажатларини текширишда унга "Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом"га мувофиқ харажатларни тўғри табақалаш-тирилганлигига ва киритилганлигига эътиборни қаратиш лозим.
Аудиторлик текширувларининг амалиётида, ушбу ҳисобот даврининг харажатларига бошқа ҳисобот даври бўйича харажатлар киритилган ҳолатлар учрайди. "Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом"га мувофиқ давр харажатлари улар қайси вақтда тўланишидан қатъий назар - олдиндан тўлов (ижара тўлови) ёки кейинчалик тўлов (ходимларнинг меҳнат таътили бўйича ва бошқа тўловлар) улар содир этилган ҳисобот даврининг харажатларига киритилади. Қайси вақтга мансублигини аниқлаб бўлмайдиган харажатлар ҳамда мавсумий тармоқлар харажатларининг айрим турлари маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархига ёки давр харажатларига смета-меъёрлаштирилган тартибда киритилади.
Аудитор вакиллик харажатлари давр харажатларига ўтказишнинг асосли мезонлари, яъни: амалдаги қонунчилик билан белгиланган меъёрларга асосан ҳисобот йили учун корхона Кенгаши (бошқарма)си томонидан тасдиқланган корхона сметаси доирасида амалга оширилганлигини (яъни йил бўйича харажатлар сметаси бўлиши керак); харажатлар ҳужжатли тасдиқланганлигини текширади.
Меъёрлардан ортиқ вакиллик харажатлари солиққа тортиш мақсадида солиққа тортиш базасига киритилиши лозим.
Хизмат сафари бўйича харажатлар давр харажатларига киритилишининг асосли мезонлари ҳам теширилади: хизмат сафари
15
Аудитор умумишлаб чиқариш харажатлар таркиби ва тақсимланиш тартибини диққат билан текширади. Дастлабки ҳужжатлар асосида иситиш, ёритиш, хоналарни сақлаш ва ижарага олиш, бошқарув ходимларига иш ҳақи ва бошқа харажатларни аниқ ҳисобварақлар бўйича тўғри тақсимланганлиги текширилади. Умумишлаб чиқариш харажатларининг тақсимлаш тартиби (ишлаб чиқариш моддий харажатларга ёки ишлаб чиқариш ишчиларининг иш ҳақига мутаносиб, меъёрий ставкалар асосида ва ҳоказо) корхона ҳисоб сиёсатида тасдиқланиши керак.
"Тугалланмаган ишлаб чиқариш" кўрсаткичлари ишончлилиги ва харажатларни тайёр маҳсулотга тўғри ўтказиш ҳам аудиторлик текширувидан ўтказилади. Калькуляция фарқлари тўғри ҳисобдан чиқарилганлигини аниқлаш мақсадида тузатиш (корректировка) ёзувларга алоҳида эътибор қаратилиши лозим. Бунда маҳсулотни сотиш даврида унинг таннархини оширадиган ёки камайтирадиган сунъий равишда йўл қўйилган хатолар бўлиши мумкин.
Ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ҳолатини асосли баҳолаш учун барча аниқланган хатоларни, қуйидаги кўрсаткичлар: операция мазмуни, ҳужжат номи, ҳужжат тузилган сана ва унинг рақами, сумма, ҳисобварақлар корреспондентланиши, изоҳлар бўлиши кўзда тутилган махсус ишлаб чиқилган рўйхатномада қайд этиш лозим. Изоҳда аудитор хулосаларни ва хатоларни бартараф этиш бўйича асосланган таклифларни ёзади.
Давр харажатларини текширишда унга "Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом"га мувофиқ харажатларни тўғри табақалаш-тирилганлигига ва киритилганлигига эътиборни қаратиш лозим.
Аудиторлик текширувларининг амалиётида, ушбу ҳисобот даврининг харажатларига бошқа ҳисобот даври бўйича харажатлар киритилган ҳолатлар учрайди. "Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом"га мувофиқ давр харажатлари улар қайси вақтда тўланишидан қатъий назар - олдиндан тўлов (ижара тўлови) ёки кейинчалик тўлов (ходимларнинг меҳнат таътили бўйича ва бошқа тўловлар) улар содир этилган ҳисобот даврининг харажатларига киритилади. Қайси вақтга мансублигини аниқлаб бўлмайдиган харажатлар ҳамда мавсумий тармоқлар харажатларининг айрим турлари маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархига ёки давр харажатларига смета-меъёрлаштирилган тартибда киритилади.
Аудитор вакиллик харажатлари давр харажатларига ўтказишнинг асосли мезонлари, яъни: амалдаги қонунчилик билан белгиланган меъёрларга асосан ҳисобот йили учун корхона Кенгаши (бошқарма)си томонидан тасдиқланган корхона сметаси доирасида амалга оширилганлигини (яъни йил бўйича харажатлар сметаси бўлиши керак); харажатлар ҳужжатли тасдиқланганлигини текширади.
Меъёрлардан ортиқ вакиллик харажатлари солиққа тортиш мақсадида солиққа тортиш базасига киритилиши лозим.
Хизмат сафари бўйича харажатлар давр харажатларига киритилишининг асосли мезонлари ҳам теширилади: хизмат сафари
15
фақат ишлаб чиқариш зарурияти билан боғлиқ бўлиши; бориш-келиш чипталари ва яшаш учун хонадон ёллаш қийматидан ҚҚС чиқарилган ҳолда тасдиқланган харажатлар доирасида бўлиши. Меъёрлардан ортиқча харажатлар солиққа тортиш мақсадида корхона фойдасига киритилади.
Аудитор тегишли давр харажатлари ҳисобда асосли акс этилганлигини аниқлаши керак. Бунинг учун бундай харажатлар ҳосил бўлиши ва миқдорини тасдиқловчи турли ҳужжатларни ўрганиш лозим.
Масалан, бекор қилинган ишлаб чиқариш буюртмалари ва маҳсулот бермаган ишлаб чиқариш бўйича харажатлар сотиб олиш-сотиш, маҳсулотларни етказиб бериш шартномалари; ҳисобварақлар, тўлов топшириқномалари; юк хатлари, бажарилган ишлар бўйича топшириш-қабул қилиш далолатномалари; келишувлар, хатлар, шартнома бекор қилинганлиги тўғрисидаги баённомалар билан тасдиқланиши лозим.
Консервацияланган қувватларни сақлаш харажатлари ҳисоби корхона раҳбарининг (консервация қилинган объектлар рўйхатини, консервациялаш сабаблари, харажатлар таркиби ва миқдорини, молиялаштириш манбаларини белгиловчи) буйруғи, консерва-цияланган қувватларни сақлаш харажатлари сметаси, харажатларни расмийлаштириш бўйича дастлабки ҳужжатлар (ҳисобланган иш ҳақи бўйича тўлов қайдномалари, тўлов топшириқномалари, қабул қилиш-топшириш далолатномалари ва бошқалар) мавжуд бўлгандагина амалга оширилади.
Ўғирликлардан, табиий офатлардан, ёнғинлардан, фалокатлар-дан ва бошқа фавқулотдаги ходисалардан келиб чиққан нобудгарчиликлар ушбу ходисани тасдиқловчи далолатнома билан расмийлаштирилиши ва корхона раҳбари, манфаатдор бўлмаган шахслар ва мутахассислар (ўт ўчирувчилар, ДАН ходимлари ва бошқалар) томонидан имзоланиши; қўрилган зарар тўғрисида бухгалтерия ҳисоб-китоби (сметаси); бузилган мол-мулкни тузатилиши мумкинлиги тўғрисида эксперт хулосаси; айбдор шахсни аниқлаш ва келтирилган зарарни уни зиммасига юклаш тўғрисида суд қарори; зарар суммалари қопланганлиги бўйича тўлов топшириқномалари ва бошқалар билан тасдиқланиши лозим.
Даргумон қарзлар бўйича заҳираларни ташкил этилишининг
асосланганлиги маҳсулотни сотиб олиш-сотиш, етказиб бериш
шартномалари; маҳсулотни ортиш тўғрисидаги юк хатлари,
бажарилган ишларни топшириш-қабул қилиш далолатномалари;
дебиторлик қарзларни инвентарлаш бўйича далолатнома; дебитор ва
кредитор орасидаги ҳисоб-китоблар бўйича солиштирув
далолатномаси; корхона-дебитор инқирозга учраганлиги тўғрисида арбитраж судининг қарори; корхона-дебитор тугатилганлиги тўғрисида давлат регистридан кўчирма; дебиторга нисбатан даъво рад этилганлиги тўғрисида суд қарори; дебиторни топиб бўлмаслиги тўғрисида ИИВ идораларининг маълумотномаси мавжуд бўлишлиги билан тасдиқланади.
16
Айрим солиқлар, йиғимлар, ажратмалар, тўловлар бўйича суммалар ишлаб чиқариш харажатларига асосли равишда киритилганлиги ҳам аудиторлик текширувидан ўтказилади. Бунда, кўп ҳолларда, ҳисобварақларнинг корреспондентланишида хатоликларга йўл қўйилади.
Молиявий фаолият бўйича харажатлар ҳисоби тўғри юритилаётганини текшираётганида аудитор барча узоқ муддатли, муддати узайтирилган ва муддати ўтган кредитлар (заёмлар, вазирликлар ва идораларнинг кредитлари, бюджетдан ташқари манбалар ва бошқалар) бўйича фоизлар "Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом"нинг 1-иловасига мувофиқ солиққа тортиш базасига киритилишини билиши лозим.
16.5. ОДАТДА СОДИР ЭТИЛАДИГАН ХАТОЛАР
Текширув жараёнида аниқланган хато ва камчиликлар аудиторнинг ишчи ҳужжатларида қайд этилади:
дастлабки кирим ҳужжатларининг йўқлиги ёки улар белгиланган тартибларга риоя қилмаган ҳолда расмийлаштирилган-лиги;
- харажатларнинг айрим турлари маҳсулот таннархига нотўғри
ўтказилганлиги;
тугатилмаган ишлаб чиқариш қолдиқлари нотўғри баҳоланганлиги;
- харажатлар ҳисоб даврлари бўйича нотўғри ажратилганлиги;
- харажатларни ҳисобга олиш ва тақсимлаш бўйича усул ва
услублар ҳисоб сиёсатида акс этилган услубларга номувофиқлиги;
- айрим турлардаги харажатлар асоссиз ҳолда таннархга
киритилганлиги.

Download 2,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: