Аудиторлик фаолияти тўғрисида

,

61

1	2	3	4	5
19	Иловалар тўлиқ ва ўз вақтида тамға-ланиб ёпилганли-гини текшириш	Кассир "тў-ланган" ва "олинган" тамғаларни босиб опера-циялар содир этилган сана-ни кўрсат-маган ҳолда имзо чеккан	Текширув жа-раёнида барча тегишли ҳуж-жатларда опе-рациялар содир этилган саналар қўйиб чиқилган
20	Берилган ишонч-номаларни ҳисобга олиш дафтарлари тўғри расмийлаш-тирилишини тек-шириш	Дафтарда ишончнома-лар ишла-тилганлиги ёки қайта-рилганлиги-ни қайд этиш стуни йўқ	Текширув жа-раёнида ишонч-номалар ишла-тилганлиги ёки қайтарилганли-ги тўғрисидаги маълумотлар қайд этилган. .02й. сонли ва 02й -сонли иш-латилмаган ишончномалар қайтарилмаган. Ушбу ишончно-маларни олган шахслар ишдан бўшатиб юбо-рилган.	19-сонли муо-лажани ўтка-зиш натижа-сида 02й. -.сонли ишончнома ишлатилган-лиги аниқлан-ди, буни ау-дитор сўров-номаси юбо-рилган "В" корхонасининг маълумот ха-ти тасдиқла-ган. Таъми-нотчи ушбу ишончнома бўйича "В" корхонасидан 12400сўм нақд пул олган
21	Касса ҳисоботлари бухгалтерияга ўз вақтида топшири-лишини текшириш	Бухгалтерия-га касса ҳи-соботлари мунтазам равишда 1-2 кун кечикти-рилиб топ-ширилади
22	Ҳисоб-китоб тўлов қайдномаларга^а шахслар асослан-ган ҳолда кирити-лишини текшириш

62

1	2	3	4	5
23	Ходимлар билан ҳисоб-китоб бўйича таҳлилий ва уму-мий ҳисоб кўрсат-кичлари мувофиқ-лигини текшириш	+
24	Тўлов(ҳисоб-китоб) қайдномалари де-понентланган сум-малар реестрига мувофиқлигини текшириш	+
25	Депонентланган суммалар банкка тўлиқ ва ўз вақти-да топширилганли-гини текшириш	+
26	Депонетланган суммалар банкдаги ҳисоб-китоб ҳисоб-варағига тўлиқ ки-рим қилинганли-гини текшириш	+
27	Депонентларни бе-риш бўйича чиқим касса ордерлари депонентланган суммаларни рўй-хатга олиш дафта-рига мувофиқли-гини текшириш	02й. сонли 5800 сўмлик ва 02й. сонли 6750 сўмлик чи-қим касса ордерлари депонентлан-ган сумма-ларни рўй-хатга олиш дафтарида қайд этилма-ган	-сонли ва -сонли касса ордерлари бўй-ича 6750 сўмлик депонентлар ик-ки маротаба бе-рилган
28	Депонентланган суммаларнинг таҳ-лилий ва синтетик ҳисоби кўрсаткич-лари мувофиқли-гини текшириш

63

1	2 ^!	3	4	5
29	Бошқа корхоналар-нинг пул олиш учун берган ишонч-номалар ҳақиқий-лигини текшириш	+
30	Бошқа юридик шахсларга нақд пул тўлаш меъёр-ларини текшириш	+
31	Тушум кечиктириб бўлмайдиган эҳти-ёжлар меъёрларига риоя қилмаган ҳол-да сарфланаётган-лигини текшириш	Тушумни ке- чиктириб бўлмайдиган эҳтиёжларга сарф-хара- жат меъёри 5000 сўм		"Касса опера-цияларини юритиш тар-тиби"нинг 8-банди бузил-ган, яъни 2002 йил ноябр ва декабр ойла-рида кечикти-риб бўлмай-диган эҳтиёж-лар учун 6500 ва 8100 сўм ишлатилган
32	Кассадан тушум тўлиқ ва ўз вақ-тида банкка топши-рилишини текши-риш	Банк томони-дан тушумни топшириш учун белги-ланган муд-дат 3 - кун. Бу муддатга мунтазам ра-вишда риоя қилинмайди.
33	Банк томонидан белгиланган касса— даги пул қолдиғи лимитига риоя қилинишини тек-шириш			"Тартиби"нинг 9-банди бу-зилган, яъни, кассада пул колдиғининг лимитига риоя қилинмайди. Раҳбар ва бош бухгалтерга энг кам бўлган бир ойлик ма-ошга 6 карра жарима со-линган

64

1	2	3	4	5
34	Кассир-операцио-нист дафтарлари тўғри юритилиши-ни текшириш	Бекор қилин- ган чеклар кассир-опе- рационист дафтарига тикиб қўй- илмаган
35	Назорат-касса ма-шиналари (НКМ) билан қайд этилган тушум тўлиқ ва ўз вақтида корхона кассасига кирим қилинишини тек-шириш	Завод рақа- ми бўлган 2-сонли НКМ бўйича ту-шум корхона кассасига ки-рим қилин-маган. Яши-рилган ту-шум сўм.	Текширув раёнида сўм- лик тушум кор-хона кассасига кирим қилинган.
36	НКМларини ўз вақтида солиқ идо-расида рўйхатдан ўтказилганлигини текшириш	Завод рақа-ми бўлган 2-сонли НКМ белгиланган тартибда со-лиқ идора-сида рўйхат-дан ўтказил-маган		Завод рақами бўлган 2-сонли НКМ белгиланган тартибда со-лиқ идорасида рўйхатдан ўт-казилсин. Рўйхатдан ўт-казилмаганли-ги учун жари-ма сўмни ташкил этади.
37	НКМлар ўз вақ-тида солиқ идо-расида рўйхатдан ўчириш	Текширилган даврда НКМ-ларини солиқ идорасида рўйхатдан ўчириш эҳ-тиёжи бўл-маган
38	Нақд пуллар, пул билан боғлиқ ҳуж-жатлар ва қиммат-ли қоғозларни ин-вентарлаш натижа-лари ҳисобда тўғри акс этилганлигини текшириш		Инвентарлаш натижасига кў-ра амалдаги ва ҳисобдаги кўр-саткичлар ора-сида фарқ аниқ-ланмаган

65

1"	2	3	4	5
39	Дастлабки касса ҳужжатларида қайд этилган кўр-саткичлар 1-сонли журнал-ордер ва 1-сонли қайдномага мувофиқлигини текшириш		9-сонли муола-жа натижасига кўра 20.01.02Й. даги 50000 сўм-лик банк кўчир-маси "Депонент-ланган иш ҳақи" дебети "Хисоб-китоб счети" Кт ёзуви ўрнига "Миллий валю-тадаги пул маб-лағлари" ҳ/в Дт ва ҳисоб-китоб счети ҳ/в Кт деб ўзгартирил-ди	Касса ҳисо-ботларидаги нақд пул қол-диқлари ўз-гартирилиши натижасида 50000 сўмлик камомад аниқланди
40	Касса ҳисоботи бўйича нақд пул қолдиқлари Бош китоб ва Баланс кўрсаткичларига мувофиқлигини текшириш		•	9 ва 40-сонли муолажалар натижасига кўра товлама-чилик ҳолати аниқланиши муносабати билан касса ҳисоботи бўй-ича нақд пул қолдиқлари Бош китоб ва Баланс кўр-саткичларига мувофиқ эмас
41	Ҳисоб дафтарлари бўйича бошқа пул маблағлари ва қим-матли қоғозлар қолдиқлари Бош китоб ва Баланс кўрсаткичларига мувофиқлигини текшириш

9.4. БАНК ОПЕРАЦИЯЛАРИНИНГ АУДИТИ
Банк операцияларини текширишда аудитор банкларда ҳисоб-китоб ва бошқа ҳисобварақлар мавжудлиги ва банк операцияларини амалга оширишда амалдаги қонунчиликка риоя қилинишини текширади. Текширув корхона томонидан банкларда очилган барча
66
ҳисобварақлар бўйича амалга оширилади. Тегишли ҳисобварақлар
бўйича кўчирмаларда қайд этилган маблағлар қолдиғи ҳисобда
мавжуд бўлган маблағлар қолдиғи билан солиштирилади.
Кўчирмаларни расмийлаштирилишида суиистеъмолчиликларни яшириш мақсадида ҳисобварақнинг дебети ва кредити бўйича оборот атайин бир хил суммага камайтирилиши мумкин. Шунинг учун, аудитор банк кўчирмаларига мувофиқ ҳисобварақнинг дебети ва кредити бўйича оборот ҳисоб регистрларидаги кўрсаткичлар билан мувофиқлигини текшириши лозим.
Аудитор банк кўчирмалари ва унга илова қилинган
ҳужжатларнинг тўлиқ ва ҳақиқий эканлигини текширади. Банк кўчирмаларининг тўлиқлиги уларнинг варақлар бўйича рақамланганлиги ва банк ҳисобварақларидаги маблағлар қолдиғи кўчириб ёзилганлигидан келиб чиқиб аниқланади. Аввалги банк қўчирмасидаги давр охирига бўлган маблағ қолдиғи кейинги кўчирманинг давр бошланишига бўлган маблағ қолдиғига тенг бўлиши лозим. Қўчирмалар ҳақиқийлиги ундаги барча реквизитларни текшириш йўли билан аниқланади. Агар қўчирмада келишилмаган тўғрилашлар ва ўчириб ёзишлар мавжуд бўлса, ушбу кўчирмаларни банк муассасасидаги шахсий ҳисобварақнинг биринчи нусхасидаги ёзувларга мувофиқлигини муқобил текширувини ўтказиш керак. Агар айрим кўчирмалар мавжуд бўлмаса, бу ҳолда ҳам банк муассасаларига мурожаат қилиш лозим.
Аудитор банк орқали ўтказилган барча операциялар ҳақиқийлиги ва тегишли асл нусхадаги ҳужжатлар билан тасдиқланганлигига ишонч ҳосил қилиши лозим. Агар ҳужжатлар асл нусхада эканлигига шубҳа туғиладиган бўлса (банк тамғаси босилмаган, ўтказилган суммалар, пул олувчининг номи ёки операция содир этилган сана тўғрилаб ёзилган бўлса), банк муассасасида ёки ҳамкорда муқобил текширувни ўтказиш керак.
Аудитор қонунга зид ҳолда операциялар амалга оширилиши мумкинлигини (шартномаларсиз, товарсиз тўлов учун ҳисобварақлар бўйича ва бошқалар), пули тўланган товар-моддий бойликлар тўлиқ ва ўз вақтида кирим қилинганлигини, ссудалар олишда ва заёмлар беришда ҳужжатлар ҳақиқийлигини, аккредитивлар билан амалга оширилган операциялар тўғрилиги ва қонунийлигини аниқлаши лозим.
Харидордан олинган тушумлар даромадлар бўйича ҳисобварақ кўрсаткичлари ва бошқалар билан солиштирилади. Ижара шарномаси бўйича бошқа дебиторлардан пул тушуми, ёрдамчи хизматлардан даромадлар, қайтарилмайдиган молиявий ёрдам ва бошқалар кўчирмалардаги ва унга илова қилинган ҳужжатлардаги кўрсаткичлар ёрдамида текширилади. Шунингдек, пул маблағлари кирим қилиниши бўйича ҳисобварақлар корреспондентланиши, кирим қилинган тушум, бўнаклар ва бошқа суммалар бўйича ЦЦС тўғри ва ўз вақтида ажратиб кўрсатилганлиги аниқланади.
Банкдаги ҳисобварақлардан пул маблағларини кўчириш операцияларини назорат қилиш банкдан олинган нақд пул кассага ўз
67
вақтида ва тўлиқ кирим қилинганлигини, мол етказиб берувчилар ва бошқа кредиторлар ҳиеобварақлари бўйича маблағлар қонуний ўтказилганлигини аниқлаб беради. Бундай харажатлар ҳисобда хизматлар (иситиш, ёритиш, алоқа хизматлари, таъмирлаш, транспорт ишлари ва бошқалар) учун тўловлар деб акс этилганлиги, амалда эса, кирим қилинмасдан ўзлаштириб юборилган моддий бойликлар учун пул ўтказилганлигини синчковлик билан текшириш лозим.
Пул эквивалентлари таркибига маркалар, чипталар, дам олиш уйларига тўланган йўлланмалар ва бошқа пул эквивалентлари киритилади. Аудитор уларни инвентарлашдан ўтказиши ва ҳисоб ҳамда инвентарлаш бўйича кўрсаткичлар тенг эканлигига ишонч ҳосил қилиши керак.
Аудитор пул эквивалентлари ва йўлдаги пул маблағлари ҳисоби ҳисобварақлари бўйича операциялар ҳаққоний ва қонуний амалга оширилганлигини аниқлайди. Айрим ҳолларда, муддати ўтган дебиторлик қарзларни асоссиз ушбу ҳисобварақларга ўтказадилар, бу эса, ўз навбатида, молиявий ҳисоботнинг бузиб кўрсатишга олиб келади. "Пул эквивалентлари" ҳисобварағининг кредити ва пул маблағларини ҳисобга олишга мўлжалланган ҳисобварақларнинг дебети бўйича ёзувларни солиштириб, банкдаги тегишли ҳисобварақларга пул маблағлари (йўлдаги пул ўтказишлар) ўз вақтида ва тўлиқ ўтказилганлиги аниқланади, шунингдек, кассадаги нақд пул камомади ёки айрим мансабдор шахслар томонидан ўзлаштирилган нақд пул суммалари йўлда бўлган пул суммалари ичида ҳисобланаётганлиги ҳам аниқланади.
9.5. ВАЛЮТА ОПЕРАЦИЯЛАРИНИНГ АУДИТИ
Хўжалик юритувчи субъектлар ташқи иқтисодий фаолиятни
амалга оширишда маҳсулотни (ишлар ва хизматлар) хорижга
сотишдан тушумни хорижий валютада оладилар. Чет элдан
маҳсулотни сотиб олиш хам хорижий валютада амалга оширилади. Ушбу операцияларни амалга ошириш учун улар Ўзбекистон ва чет эл банкларида валюта ҳисобварақларини очадилар. Хорижий валюта билан амалга оширилган операцияларни акс этиш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Давлат Солиқ қўмитаси ва Марказий банк Қарори билан тасдиқланган ва Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2001 йил 16 ноябрда 1085-сон билан рўйхатга олинган "Чет эл валютасидаги операцияларни бухгалтерия ҳисоби, статистика ва бошқа ҳисоботларда акс эттириш тартиби тўғрисида Низом" билан тартибга солинади.
Валюта операцияларининг бухгалтерия ҳисоби чет эл валютасининг ҳар бир тури (АЦШ доллари, фунт стерлинг, немис маркаси ва бошқалар) бўйича алоҳида олиб борилади ва хўжалик операциялари амалга оширилган санасидаги Ўзбекистон Республикаси Марказий банки белгилаган курс бўйича "Мамлакат ичидаги валюта ҳисобварақлари" ва "Чет элдаги валюта ҳисобварақлари" ҳисобварақларида сўм эквивалентида акс эттирилади.
6Я
Валюта ҳисобварақлари бўйича операцияларнинг аудиторлик текширувини ўтказиш ҳисоб-китоб ҳисобварағи операциялари бўйича аудитни ўтказишга ўхшаш ҳолда амалга оширилади. Банк кўчирмаларида акс эттирилган маблағ колдиқлари ҳисобда мавжуд бўлган маблағ қолдиқларига мувофиқлиги; банк кўчирмалари ва унга илова қилинган ҳужжатлар тўлиқлиги ва ҳақиқийлиги; операциялар ҳақиқийлиги ва банк кўчирмалари ҳамда дастлабки ҳужжатлар асл нусхада бўлганлиги; валюта ҳисобварагидаги операциялар бўйича ҳисобварақлар тўғри корреспондентланиши ва ҳисоб регистрларидаги ёзувлар тўғрилиги аниқланади.
Аудитор баланснинг валюта моддалари ҳар ойда кайтадан баҳоланиши тўғрилигини ва вужудга келган курс фарқлари тегишли равишда - ижобийси "Валюталар курслари фарқларидан олинган даромадлар" ҳисобварағига, салбийси эса - "Валюталар курслари фарқларидан зарарлар" ҳисобварағига ўтказилганлигини текширади. Шунинг билан бир қаторда, аудитор кассадаги, банкдаги депозит ва ссуда ҳисобварақларидаги, шу жумладан аккредитивлар, чет эл валютасидаги пулларга оид ҳужжатлар, чет эл валютасидаги қисқа муддатли ва узоқ муддатли қимматли қоғозлар, чет эл валютасида ифодаланган дебиторлик ва кредиторлик қарзлар, кредитлар ва заёмлар валюта қийматида ҳисобланишини эсда тутиши лозим.
Чет эл валютасига сотиб олинган асосий воситалар, номоддий активлар ва товар-моддий бойликлар ҳар ойда қайтадан баҳоланмайди, чунки балансда улар миллий валютада ҳисобга олинади ва, бинобарин, "Асосий воситаларни 1 январ ҳолатига кўра ҳар йилги қайтадан баҳолаш тартиби тўғрисида Низом"га (2002 йил 29 октябрда 4, 129-, 2002-86-сонли Царор билан тасдиқланган) мувофиқ қайтадан баҳоланиши лозим.
Цайтадан баҳолаш натижасида вужудга келган тўпланган ижобий ва салбий курс фарқлари "Валюталар курслари фарқларидан олинган даромадлар" ёки "Валюталар курслари фарқларидан зарарлар" ҳисобварағларидан ҳисобдан чиқарилади ва улар, ёпилиши ёки ҳисобдан чиқарилишига қараб, бошқа ҳолатларда эса, хўжалик операциялар содир этилганлигига қараб - дебиторлик ва кредиторлик қарзлари бўйича молиявий натижаларга ўтказилади. Курс фарқи бўйича бухгалтерия ҳисобини соддалаштириш мақсадида, ижобий ва салбий курс фарқи курс фарқини ҳисобдан чиқариш амалга оширилган ҳисобот ойининг охирида чет эл валютасининг бирлигига тўғри келган курс фарқининг ўртача миқдори бўйича ҳисобдан чиқариш рухсат этилган.
Курс фарқи тўғри солиққа тортилишини текширишда, аудитор ижобий курс фарқи - солиққа тортиш базасини оширишини, салбий курс фарқи эса - уни камайтиришини эсда тутиши лозим. Зарарликка йўл қўймаслик мақсадида хўжалик юритувчи субъектларга салбий курс фарқини молиявий-хўжалик фаолияти натижаларига уни қоплашга етарли бўлган даромадлар чегарасида ҳисобдан чиқариш рухсат этилган. Ягона солиқ тўловчилар учун инобатга олинадиган курс фарқи ижобий курс фарқи ҳисобланади. Бунда ягона солиқни
69
ҳисоблашда салбий курс фарқи солиққа тортиш базасини
камайтирмайди.
Аудитор биржада чет эл валютаси сотиб олиниши ва сотилиши бўйича операциялар бухгалтерия ҳисобида тўғри акс этилганлигини, шунингдек, олинган валюта тушумининг 50 фоизи ички валюта бозорида сўмга мажбурий сотилиш тартибига риоя қилинишини текшириши лозим.
9.6. ПУЛ МАБЛАҒЛАРИГА ОИД ОПЕРАЦИЯЛАРНИ
ЮРИТИШДА АМАЛДАГИ ҚОИДАЛАРГА РИОЯ ҚИЛИШДА
ОДАТДА СОДИР ЭТИЛАДИГАН ХАТОЛАР ВА УЛАРНИНГ
ОҚИБАТЛАРИ
Текширувлар жараёнида касса ва банк операцияларини амалга ошириш юзасидан кўп сонли турли камчиликлар аниқланади.
Касса операцияларини юритишда одатда учрайдиган хато ва камчиликлар тури қуйидагилардир:

• 
  чек орқали банкдан олинган ёки кирим ордерлари орқали юридик ва жисмоний шахслардан ҳамда юридик шахслардан ишончнома орқали қабул қилинган нақд пулларни кирим қилмаслик ёки тўлиқ кирим қилмаслик;
  
• 
  касса дафтаридаги кирим бўйича якуний оборотларни камайтириш йўли билан ёки, аксинча, сарф бўйича оборотларни кўпайтириш, шунингдек, ҳисобварақларда (бошқа шунга ўхшаш ҳужжатларда) аниқланган хатолар натижасида, касса (касса дафтари) бўйича ортиқча пулларни ҳисобдан чиқариш;
  
• 
  нақд пул маблағлари орқали ҳисоб-китоб қилиш бўйича амалдаги тартибни бузиш, жумладан: _ч юридик шахслар ва юридик шахс мақоми олмаган тадбиркорлар билан нақд пул орқали ҳисоб-китоб қилишда белгиланган меъёрларга риоя қилмаслик, жисмоний шахслар ёки солиқ идораларида рўйхатдан ўтмаган жисмоний шахслар билан ҳисоб-китобларни амалга ошириш;
  
• 
  ҳужжатларда мансабдор шахсларнинг керакли бўлган имзолари мавжуд эмаслиги;
  
• 
  кирим-чиқим касса ҳужжатларидаги маълумотларни ҳисоб регистрларида ўз вақтида қайд этмаслик;
  
• 
  хўжалик операцияларини ҳисоб регистрларида акс эттириш учун асос бўладиган ҳужжатларнинг мавжуд эмаслиги;
  
• 
  асоссиз равишда ёки калЬаки (сохта) ҳужжатлар Ьўйича кассадан пулларни чиқим қилиш;
  

• пул олувчилар томонидан чиқим ордерларида суммалар
г1мпг.к ёзишда хатоликларга йўл қўйиш;
нНу • кирим ёки чиқим ордерларидаги сана ёки суммалар рўйхатга олиш дафтаридаги шунга ўхшаш кўрсаткичлар билан мос келмаслиги;
• пул маблағларини тўғридан тўғри ўғирлаш;
70
Банк операцияларини юритишда одатда учрайдиган хато ва камчиликлар қуйидагилардир:

• 
  амалга оширилган операцияни тасдиқловчи тўлов ҳужжатларнинг мавжуд эмаслиги;
  
• 
  тегишли равишда расмийлаштирилмаган ҳужжатларнинг (ҳужжатларнинг ксерокс нусхалари, ҳужжатларда банк белгилари йўқлиги) мавжудлиги;
  
• 
  хўжалик операцияларини содир этилишига асос бўлган тўлов ҳужжатларининг иловалари мавжуд эмаслиги;
  
• 
  банкка топширилган нақд пуллар ҳисоб-китоб (валюта) ҳисобварағига тўлиқ ўтказилмаслиги;
  
• 
  текширилаётган корхона ҳужжатлари мажмуида сақланаётган тўлов топшириқномларидаги кўрсаткичлар амалда ўтказилган пул маблағлари билан номувофиқлиги.
  

Буни пул ўтказилган, лекин узоқ муддатдан бери тўланмаган дебиторлик қарзи мавжуд бўлган ва ўзаро солиштирма далолатномалари тузилмаган корхоналарда муқобил текширувини ўтказиш йўли билан аниқлаш мумкин;
• тўлов ҳужжатларида акс этилган ҳисобварақлар
корреспондентланиши ҳисоб регистраларидаги шунга ўхшаш
корреспондентланишига номувофиқлиги;
• тўлов ҳужжати банк кўчирмасидаги кодга номувофиқлиги.
Пул маблағлари билан операцияларни юритишда қайд этилган
хато ва камчиликлар оқибатида корхона фаолияти молиявий кўрсаткичларининг бузилишларига олиб келади, бу эса, ўз навбатида, мансабдор шахслар томонидан молиявий суиистеъмолчиликларни содир этишга ҳамда моддий бойликлар ва пул маблағларини тўғридан-тўғри ўғирланишига асос яратади.,