Audit va iqtisodiy tahlil

I 	q	1	p	 qp ...  q n		1 p ^n	0				q	1	p		0
,
		0	1	0
q p			 qp ...  q n		0 p ^n		0		q p
												q
	0		0	0	0							0			0

Bu erda: q1p0 - joriy davrdagi mahsulotning qiymati (o‘tgan davr bahosida); q0p0 – bazis davridagi mahsulotning qiymati.

Umumiy indekslarni agregat shaklda hisoblash uchun indekslashtirilayotgan belgi va uning vaznlari haqida har bir mahsulot va davrlar bo‘yicha alohida ma’lumotlar mavjud bo‘lishi shart.

Indekslar yordamida nafaqat miqdor ko‘rsatkichlari, balki sifat ko‘rsatkichlari ham o‘rganiladi. Ularga baho, tannarx, hosildorlik, mehnat unumdorligi, rentabellik darajasi va boshqalar kiritiladi.

Agarda o‘rganilayotgan qatorning hadlari baza sifatida qabul qilingan bitta had bilan taqqoslansa, bunday indekslar bazisli indekslar, agarda har bir had o‘zidan oldin keladigan had bilan taqqoslansa unday indekslar zanjirsimon indekslar deb yuritiladi.

jadval

Sotilgan mahsulot miqdori bo‘yicha bazisli va zanjirsimon indeks

CHoraklar__I__II'>CHoraklar	I	II	III	IV
Miqdor	q1	q2	q3	q4
darajalari
Bazisli indeks	-	q2/q1	q3/ q1	q4 /q1
Zanjirsimon	-	q2/q1	q3/ q2	q4 /q3
indeks
Bog‘liqlik		q4/q1= q2/q1x q3/q2xq4/q3
		yoki q4/q1:q3/q1=q4/q3xq

YUqorida keltirilgan misolimizda tovar miqdori emas, balki qiymati berilgan deb faraz qilaylik.

jadval

Sotilgan mahsulot xajmi bo‘yicha bazisli va zanjirsimon indeks

CHoraklar

I

II

III

IV

Miqdor

q1r1

q2r2

q3r3

q4r4

darajalari

Bazisli indeks

-

^Iq2 / 1 ^

q2 p1

;

^Iq3 / 2 ^

q3 p1

;

^Iq 4 / 3 ^

q4 p1

;

q1 p1

q2 p1

q3 p1

Zanjirsimon

-

^^q2 ^p1 ;

^^q3 ^p2 ;

^^q4 ^p3 ;

indeks

q1 p1

q2 p2

q3 p3

Indekslardan murakkab ko‘rsatkichlarni o‘zgarishida omillarningta’sirini o‘lchashda ham foydalaniladi. Omillar ta’sirini baholashda agregat shakldagi umumiy indekslardan foydalaniladi.

						jadval
			Omillar ta’sirini xisoblash yo‘llari
Ko‘rsatkichlar				O‘tgan yil	Hisobot yili	Hisobot yili
					shartli
Mahsulot	sotishdan sof			q0r0	q1r0	q1r1
tushum
Sotilgan	mahsulot	ishlab		q0s0	q1s0	q1s1
chiqarish tannarxi
Sotishdan yalpi foyda				q0r0-q0s0	q1r0-q1s0	q1r1-q1s1
Sotuv rentabelligi				q0r0-q0s0/q0r0	q1r0-	q1r1-
					q1s0/q1r0	q1s1/q1r1
Sotishdan	yalpi	foydaga		x	x	q1r1-q1r0
baho omilining tasiri
Sotishdan	yalpi	foydaga		x	x	q1r0-q0r0
mikdor omilning tasiri
Sotishdan	yalpi	foydaga		x	x	q1s1-q1s0
tannarx omilining tasiri

Guruxlash usuli.

Guruxlash deganda o‘rganilayotgan to‘plamni ta’lukli belgilari bo‘yicha sifat jihatdan bir xil bulgan guruxchalarga ajratish tushiniladi. Agar statistikada guruxlash xodisalarni umumlashtirish va tiplarga ajratish maqsadida foydalanilsa,tahlilda o‘rtachalarni moxiyatini tushintirishga,bu o‘rtachadagi alohida birliklarni rolini ko‘rsatishga, o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasida o‘zoro bog‘liqliklarni aniqlashga yordam beradi.

Hal qiladigan masalalari (vazifalari) nuqtai nazardan guruxlashlar tipologik, strukturali va analitik turlarga bulinadi.

Tipologik guruxlash - to‘plamni sifat jixatdan bir xil bulgan guruxlarga ajratishni;

Strukturali guruxlash- ko‘rsatkichni ichki tuzilishini,uning alohida qisimlarini o‘zoro nisbatlarini o‘rganish maqsadida guruxlarga ajratishni;

Analitik guruxlash- ko‘rsatkichlar orasidagi boglanishlarni o‘rganish maqsadida amalga oshiriladigan guruxlashlarni anglatadi.

Tuzilishining murakkabligi jixatdan oddiy guruxlashlar va kombinatsiyali guruxlashlar tarkiblanadi.

Bitta belgi bo‘yicha amalga oshirilgan guruxlashlar oddiy guruxlash deb aytiladi.Agar bitta belgi bo‘yicha bitta guruhlashni, shu guruxga kiruvchi boshqa bir belgi bo‘yicha yana boshqa guruxlashni amalga oshirilsa bunday guruhlash kombinatsiyali guruxlash deb aytiladi.

Guruxlarni tuzishda to‘plamni guruxlarga bo‘lish,guruxlar sonini belgilash va gurux intervalini aniqlash masalasiga jiddiy yondashish zarur.
Guruxlashlar algoritminiquyidagi ketma ketlikda belgilash mumkin:

-tahlilning maqsadini aniqlash;

-axborotlarni yig‘ish;
-guruxlash uchun asos qilib olingan belgi bo‘yicha to‘plamni ranjirovka
qilish;

-to‘plamni taksimlash intervali (oraligi)ni tanlash va uni guruxlarga ajratish; -guruxlash va omilli belgilar bo‘yicha o‘rtacha gurux ko‘rsatkichlarini

aniqlash;

-olingan o‘rtacha mikdorlarni tahlil qilish, o‘zoro bog‘liqlarni va natijaviy ko‘rsatkichga omilli ko‘rsatkichlarni ta’sir yunalishini aniqlash.

Moliyaviy tahlilda guruhlashdanko‘pincha qiyosiy tahlilda foydalanish mumkin.