Аудит текшируви усуллари, режалаштириш ва аудиторлик хулосасини тайёрлаш

1.2 Аудит текширувини тайёрлаш ва режалаштириш.

Аудиторлик текшируви муваффҳақиятсизлик хатарини камайтириш учун аудиторлар ва аудиторлик фирмалари уз имкониятидан келиб чикиб мижозни ишончли баҳолаш критериясига эга булиши керак. Мижозни муваффҳақиятсиз танлаш эса муҳим молиявий ва маънавий йукотишларга олиб келиши ҳамда фирмани ва аудиторнинг обрусига зиён етказиши мумкин.
Аудиторлик фирмалари мижозларни танлашдаги асосий боскичлар қўйидагилардан иборат:

0. 
   -тармок характерини баҳолаш;
   
1. 
   -аудиторлик текшируви мақсадини аниқлаш;
   
2. 
   -рахбарларнинг хусусиятларини ойдинлаштириш;
   
3. 
   -аудитнинг сермеҳнатлилигини ва кийинлигини олдиндан баҳолаш;
   
4. 
   -аудит натижалари тўғрисидаги олдинги аудитор хулосаларини шархлари билан танишиши;
   
5. 
   -мижознинг солик органлари, банклар, ҳамкорлар, акционерлар билан ўзаро муносабатлари характери ва муаммоларни аниқлаш;
   
6. 
   -тавсиялар олиш (бошка ташкилотлардан, мутахассислардан);
   
7. 
   -ҳисоботни аналитик текшириш;
   
8. 
   -мижознинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларнинг ҳолати, ҳамда жорий ва келгуси давр муаммолари билан дастлабки танишуви;
   
9. 
   -аудиторлик фирмаси ёки аудиторнинг иш бажариш бўйича уз кобилиятининг зарур ходимлари мавжудлиги ва мижоз тармогини билиши нуктаи назаридан баҳолаш лозим.
   

Агар юкоридаги боскичлар аудитнинг юкори хатари билан боглик булса ёки аудитор учун вазифа жуда мураккаб булган ҳолларда мижоз ҳизмат кўрсатишга қабул қилинмайди.
Аудиторлик текшируви жараёнида мижоз ва аудиторнинг ўзаро муносабити бўйича қўйидаги типларга булинади:

• 
  расмий:-бу типдаги мижозлар аудитор билан якин алоқалар урнатмайдилар ва аудиторлик текширувини иложи борича тезрок ўтказишни талаб киладилар. Бундай ҳолларда аудитордан аудиторлик хулосасини (мижоз учун кам вакт ва моддий харажатлар билан) тайёрлаш ва бериш талаб этилади;
  
• 
  норасмий: бу типдаги мижозлар аудиторлар билан якин алоқа урнатади ва унинг ёрдамига ишонади. Бундай ҳолларда эса ташки аудитор узини асосий ишини бажариб, узини мустакиллигини саклаган ҳолда бир катор ҳизматлар кўрсатади, яъни маслахатлар, таҳлил, амалий ёрдам кўрсатиш ва хоказо.
  

Мижоз ва аудитор ўртасидаги ўзаро тушунишни белгиловчи кушимча хужжат - бу аудитор уз мижозига юборувчи аудит ўтказишга розилик хати.
Хатнинг асосий мазмуни қўйидагилардан иборат:

• 
  аудитор объектини таърифлаш (бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботлар) ва уларнинг ҳажмларини аниқлаш (текширувни мазмуни ва муддати);
  
• 
  кўрсатилган маълумотларнинг аниқлиги учун мижознинг мажбурияти;
  
• 
  меъёрий хужжатларга асосланган ҳолда аудит чегараларини аниқлаш;
  
• 
  хулоса тури, ҳисобдаги муҳим камчиликлар ва хатолар таваккалчилигини ички назорат тизимини мукаммал эмаслиги сабабли аниқлаш;
  
• 
  аудитда ўтганиладиган ҳамма синтетик ва аналитик ҳисоб ёзувларига ҳамда барча хужжатлардан эркин фойдаланиш
  
• 
  аудиторнинг тижорат сирини саклаш бўйича маъсулияти.
  

Аудит ўтказиш бўйича шартнома тадбиркорлик жамиятида кулланиладиган шартномалар каби мижоз ва аудиторнинг ўзаро муносабатини аниқлаш расмий хужжатдир. Аммо бу шартномани бошкалардан фарки шундан иборатки, унда учинчи шахсларнинг кизикишини ҳам эътиборга олишади. Аудит ўтказиш бўйича шартнома канчалик аниқ тузилган булса, мижоз ва аудитор ўртасидаги ўзаро муносабат шунчалик қарама-каршиликсиз булади.
Корхона тўғрисидаги умумий ахборот ҳисоботларининг ҳақикийлиги ҳақида асосланган хулосага келиш учун зарур. Хусусан, корхонанинг фаолият ва тармок хусусиятларини, уларнинг ташқилий тузилишини, ишлаб чиқариш, молиявий ва бошка алоқаларини аниқлаш, юридик мажбуриятлари билан танишиш керак.
Корхона ҳақидаги ахборотнинг асосий манбалари:

0. 
   -бошкарув ходимлари билан мухокамалар, юкори рахбарлар ва ижрочи ходимлар билан учрашувлар, яъни ҳисоб юргизиш билан бевосита банд бўлмаган ходимлар билан сухбатлар ахборотни биринчи кун олиш имконини беради;
   
1. 
   -асосий булимларни, ишлаб чиқариш бирликларини, омборларини куриш, бу уз навбатида активларни саклаш ва ишлаб чиқариш шароитлари тўғрисида тасаввур қилиш имкониятини яратади;
   
2. 
   -ички ва ташки ҳисоботлар.
   

Аудитор мижознинг тадбиркорлик фаолиятига таъсир кўрсатувчи ички ва ташки омилларни аниқлаши шарт.
Ташки омилларга макроиқтисодиёт ва тармок омиллари киради.
Макроиқтисодий омиллар:

• 
  асосий фаолият (усиш, пасайиш), халқаро савдо, тариф тусиклари, соликка тортишдаги ўзгаришлар, чет эл бозорларига богликлик, валюта курсини тебраниши, ташки назорат тизими, давлат сиёсатини ўзгариши, фоиз ставкаларини корхона баркарорлигига таъсири, истеъмолчи ликвидлигига таъсир кўрсатувчи иқтисодий омиллар, кимматли когозлар индексини ўзгариши ва мулкчилик бозорини ривожланиши.
  

Тармок омиллари:

• 
  тартибга солиш мухити (янги ёки кутилаётган конунчилик далолатномалари, масалан баҳолар устидан ёки атроф мухитни ифлосланиши назорати);
  
• 
  иқтисодий шароитлар (тармокни кискартириши ёки кенгайиши, юкори таваккалчиликли тармокларни вужудга келиши, жиддий баҳо ракобати, фаолият узлуксизлиги ва мавсумийлиги);
  
• 
  меҳнат (меҳнат муаммолари, оддий бўлмаган меҳнат сиёсати, тармок буйлаб ишсизлик, тармок бўйича иш ҳақи даражаси, маълум касб ходимлари етишмаслиги, малакаси).
  

Мижоз фаолиятига таъсир кўрсатувчи ишлаб чиқариш омиллари қўйидаги гуруҳларга булинади:
умумий масалалар:

• 
  корхона тарихи, бизнес таркиби, ишлаб чиқариш фаолияти турлари, бизнеснинг тезда кенгайиши, мавжуд ва эхтимоли бор келишмовчиликлар, корхона рахбариятининг уз корхонаси ва тармок ҳақидаги фикри, рахбариятнинг ривожланиш натижалари ва тенденциялари ҳақидаги фикри, рахбариятнинг асосий юмушлари, аудит ўтказишдан кутишлари.
  

Мулкчилик:

• 
  мижоз мулкининг хусусиятлари, мижоз акцияларининг курси, мижоз акциялари билан одатдаги бўлмаган савдо операциялари.
  

Фаолиятнинг асосий стратегияси:

• 
  режадаги ёки мулжалдаги харидлар, ишлаб чиқаришдаги кутилаётган ўзгаришлар, капитал қўйилмалар, режадаги бозорни кенгайтириш, соликларни режалаштириш.
  

Директорлар кенгаши ва юкори бошкарув ходимлари:

• 
  бошкарув ҳизматининг мустакиллик даражаси, кенгаш мажлисларини ўтказиш тезлиги, ижрочиларнинг ноконуний харакатларни амалга оширишига мажбур қилиш, бошкарув ходимларнинг иш ҳақига таъсир килувчи омиллар.
  

Операциялар:

• 
  Мижоз маҳсулоти ва ҳизматидан асосий фойдаланувчилар, маҳсулот ишлаб чиқариш боскичлари ва усуллари ҳамда у билан боглик булган таваккалчиликлар, ишлаб чиқариш кувватларини характери ва жойлашиши, марказлаштирилмаган жараёнларни марказий аппарат томонидан назорат даражаси, ишлаб чиқариш таннархи омиллари, мол етказиб берувчилардан қарз олиш имконияти, мол етказиб берувчиларнинг тобелиги, ишлаб чиқариш куввати, ишлаб чиқаришнинг техник муаммолари, ишлаб чиқариш узлуксизлигининг давомийлиги ва эгилувчанлиги.
  

Молия:

• 
  пул маблаглари окимларининг давомийлиги, инвестиция сиёсати ва процедуралари, фойда даражаси, асосий банк операциялари, лизингдан фойдаланиш, кафолатлар (гарантиялар) ва бошка туловлар, бошка мажбуриятлар.
  

Маркетинг:

• 
  асосий харидорлар ва бозорлар, маълум харидорларга суяниш, лойхалар ва операциялар, харидорларнинг молиявий ҳолати, муҳим рҳақиблар ва мижознинг бозордаги ҳолати, бозорнинг стабиллиги ва мавсумий тенденциялар, маҳсулотнинг бузилиши, иккиланувчи имкониятларга эга булган янги маҳсулот тури, харидорларни баъзиларини афзал куриш, реклама ва унинг самарадорлиги, маркетинг натижалари даражаси.
  

Ходимлар:

• 
  асосий ходимларнинг малакаси, тажрибаси, ҳизматчиларни ишга қабул қилиш ва уларни усиш сиёсати, ҳизматчиларнинг иш ҳақи ва мукофотлари, фойдани таксимлаш, ходимга нисбатан бошкарув режалари, кадрларни тез-тез ўзгариши.
  

Аввалам бор аудитор мижознинг юридик ҳизматлари низоми, кайд этиш хужжатлари, директорлар кенгаши ва акциядорлар йигилиши мажлиси карорлари билан танишиши керак. Бу орқали аудитор қўйидаги масалалар ечимини топиши мумкин:

0. 
   -олинган фойдани таксимланиши;
   
1. 
   -эълон қилинган дивидендлар;
   
2. 
   -ютуклар тўлаш;
   
3. 
   -имзо қўйилган контрактлар ва келишувлар;
   
4. 
   -мулк харид қилиш
   
5. 
   -муддатли қарзлар, кафолатлар ( гарантиялар) берилиши;
   
6. 
   -имзо қўйиш хукукига эга булган шахслар.
   

Дастлабки режалаштириш жараёнида аудитор мижоз билан ҳамкорлик қилишнинг мақсадга мувофиқлиги масаласини хал қилиш керак; мижозни аудитор ҳизматига мухтожлиги сабабларини аниқлаш лозим, текширув амалга ошиш учун штатни шакллантириш ҳамда мижоз билан шартнома тузиши зарур.
Аудиторлик текширувини амалга оширишда муддат муаммоси борлиги сабабли корхонанинг молиявий хўжалик фаолиятини тулик текшириш имконияти йук. Шунинг учун текширувни амалга оширишда мижознинг индивидуал хусусиятларини инобатга олиш мақсадга мувофиқдир.
Аудиторлик текшируви стратегия режа куринишига эга булиши ва аудитор томонидан ёзма ҳолда тайёрланиши керак. Бу режанинг мақсади қўйидагилардан иборат:

0. 
   зарур тестларнинг ҳажмини ва типини дастлаб аниқлаш;
   
1. 
   уларни ўтказиш бўйича баҳолаш;
   
2. 
   текширувни бошлашдан олдин мижоз билан ҳамма саволлар бўйича ўзаро келишиши;
   
3. 
   аудит ўтказишда асосланган далилларга эга булиш лозим.
   

Аудит режаси қўйидаги боскичларни уз ичига олади:

0. 
   дастлабки режалаштириш;
   
1. 
   корхона тармогида умумий ахборотни туплаш;
   
2. 
   материалларни баҳолаш;
   
3. 
   аудиторлик таваккалчиликни баҳолаш;
   
4. 
   ички назорат тизимини баҳолаш.
   

Аудиторлик текширувининг самарадорлиги уни режалаштириш боскичида баҳоланиши зарур.
Ички назорат тизимини (ИНТ) баҳолаш аудит масштабини баҳолаш ва режалаштириш учун зарур. Аниқ ташкил қилинган ички назорат тизими ички ва ташки аудит ўтказишда аудиторлик хатарини камайтиради. Агарда ИНТ аудитор томонидан самарали деб баҳоланса, текширув ҳажмини камайиши ёки баъзи ҳолларда умуман ўтказмаслик имконини беради.
Ички назорат тизими қўйидагиларнинг мавжуд булишини талаб этади:

1. 
   Маълум хукук ва мажбуриятларга эга булган компетент (омилкор) ва ишончли ходим. Бу ИНТнинг энг муҳим элементидир. Агарда ходим маълум талабларга жавоб бермаса, бутун тизим самарасиз булади. Шунинг учун аудитор уз мулохазасини субъективлигига қарамасдан, ходимларни омилкор ва халоллигини аниқлаши зарур.
   
2. 
   Маълум мажбуриятларнинг таксимланиши хиёнат ва угриликларнинг олдини олиш учун мажбуриятлар қўйидагича таксимланиши керак:
   

• 
  активларни саклаш ва уларнинг ҳисоби бўйича;
  
• 
  битимларни амалга ошириш бўйича;
  
• 
  ҳисоб бўйича, яъни агарда бир киши ҳамма ҳисоб вазифаларини бажарса, (операцияларни кайд қилишдан бошлаб, то баланс тузишгача) хатоликлар йул қўйиш эхтимоли ортади.
  

3. 
   Операцияларни амалга оширишда зарур процедураларга риоя қилиш. Операцияларни амалга оширишда ижрочиларнинг маълум карорлари барча шаклдаги талабларни, ҳамда операцияларнинг ҳисоби бўйича талабларни бажариши керак.
   
4. 
   хужжатларни саклаш бўйича назорат. Барча хужжатлардаги ёзувлар қўйидаги талабларга жавоб бериши керак:
   

• 
  кидиришни енгиллаштириш учун кетма-кет ракамланиши;
  
• 
  операциялар амалга оширилган вактда ёки дарҳол ундан кейин тузилиши;
  
• 
  етарли содда ва аниқ тузилиши.
  

5. 
   Активлар ва хужжатлар устидан ҳақикатдаги назорат. Моддий жавобгар шахслар томонидан моддий активларни ва хужжатларнинг ҳақикатда текширишни математик равишда амалга ошириш;
   
6. 
   Мажбуриятларни бажарилишини мустакил текшириш. Бу ички аудитнинг функцияларидан биридир.
   

Ички назорат тизимини яратиш бир канча мақсадларни кузда тутади.

1. 
   маълумотларнинг ишончлилигини таъминлаш;
   
2. 
   активлар ва ёзувларни саклаш;
   
3. 
   ИНТ конуний хужжатларга ва меъёрларга мос келишини таъминлаш;
   
4. 
   аудит ўтказиш харакатларини кискартириш.
   

Халқаро аудиторлик амалиётида аудиторлик текширувига у ёки бу саходаги экспертлар таклиф қилинадилар. Экспертлар бу бухгалтерия ҳисоби ва аудитдан фаркли уларок булган саҳоларда билим ва тажрибага эга булган мутахассис. Экспертлар қўйидаги саволлар бўйича уз фикрини билдириши мумкин:

0. 
   -асосий воситаларни баҳолаш;
   
1. 
   -узок муддатли контрактлар бўйича ишларни баҳолаш;
   
2. 
   -товар моддий қийматликларнинг сони ва таркибини баҳолаш;
   
3. 
   -фойдали казилма заҳираларини геологик аниқлаш ва уларни характеристикаси;
   
4. 
   -битилган шартномалар, юридик маслахатлар ва суд жараёнлари ва бошкалар.
   

Аудиторлик текширувига эксперт сифатида мулкни баҳоловчи, юрист, геолог, инженер каби жисмоний ва юридик шахслар таклиф қилиниши мумкин. Эксперт унинг малакасини кўрсатувчи диплом ёки лицензияга эга булиши керак. У мижоз билан хеч кандай кариндошлик ёки молиявий муносабатларга эга булиши мумкин эмас. Текширувга экспертларни жалб этиш аудиторнинг аудиторлик хулосаси учун маъсулиятни камайтиради.