Аудит” фанидан курс иши

1.Asosiy vositalarning auditi¹
Asosiy vositalarning auditi ularning qoldiklarini buxgalteriya hisobi ma’lumotlari orkali anikdashdan boshlanadi. Uzoq muddatli aktivlar tarkibiga kiruvchi asosiy vositalar buxgalteriya balansining aktiv qismi, birinchi «Uzoq muddatli aktivlar» bo’limida ifodalangan (010 satr). Auditor balansidagi asosyy vositalarning xisobot davri boshidagi va oxiridagi qoldikdarini tekshirib ko’radi. Ushbu ma’lumotlarni oborot vedomostlari va bosh kitob qoldiklari bilan o’zaro solishtiradi. Korxonaning asosiy vositalari buxgalteriya xisobining 5-sonli — «Asosiy vositalar» milliy standartiga xamda «Schyotlar rejasi»ga asosan 0100 — «Asosiy vositalarni xisobga olib boruvchi schyotlar» hamda 0310 — «Lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar xisobi schyotlari»da olib boriladi. Ushbu schyotlar asosiy vositalarning turlari bo’yicha yuritiladi. qiska muddatga ijaraga olingan asosiy vositalar esa 001—«Ijaraga olingan asosiy vositalar» nomli balansdan tashkari schyotda hisobga olib boriladi.
Auditor asosiy vositalarning buxgalteriya xisobidagi qoldiklarini ularning qoldig’i bilan solishtiradi. Buning uchun asosiy vositalar qabul qilingan tartib bo’yicha inventarizatsiya qilinadi. Inventarizatsiya natijasiga ko’ra asosiy vositalarning qakiqiy qoldig’i ma’lum bo’ladi. Ushbu jarayon amalga oshirilgandan so’ng asosiy vositalarning xarakati, ya’ni ko’payishi va kamayishi (qisobdan chiqarilishi) audit qilinadi.
Asosiy vositalar ko’payishini audit qilishda kirim hujjatlari bo’yicha asosiy vositalarning to’g’ri baxolanishiga, buxgalteriya qisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilishiga e’tibor beriladi. YAngi jixozlar kelib tushganda uning to’likligiga, texnik xolatiga e’tiborni kuchaytirish kerak. Ayrim hollarda korxona tomonidan ma’naviy eskirgan asosiy vositalar xarid qilingan bo’lishi mumkin. Kurilish orqali kirim qilingan asosiy vositalarning smetalari, texnik-iqtisodiy xisob-kitoblari to’liq tekshiriladi. Asosiy vositalar ta’sischilardan, xomiylardan va boshqa shaxslardan tekinga ham olingan bo’lishi mumkin. Auditor ushbu operatsiyalarni qabul qilish xujjatlariga, moddiy javobgar shaxslarning xisobotlariga va buxgalteriya yozuvlariga asosan tekshiradi.
Audit jarayonida o’rnatilmagan, zaxiradagi asosiy vositalarga aloxida e’tibor berilishi kerak. Ularni vaqtida o’rnatmaslik yoki foydalanilmaslik sabablari aniqlanadi. Vaqtida o’rnatilmagan zahiradagi asosiy vositalar uchun korxona ko’shimcha mikdorda mol-mulk solig’ini to’laydi.
Asosiy vositalarning auditida ularning sotilishi va ijaraga olinishi yoki berilishiga (lizing operatsiyalariga) aloxida e’tibor beriladi. Ayrim xollarda ma’naviy eskirgan asosiy vositalar sotib olingan bo’lishi mumkin. Bunday tekshiruv asosiy vositalarni baxolash, sotish-sotib olish, ijaraga berish shartnomalari va to’lov hujjatlari orqali amalga oshiriladi.
Auditor asosiy vositalarning xisobdan chikarilishi va tugatilishi bilan bog’liq operatsiyalarga e’tiborini karatishi kerak. Asosiy vositalar to’liq eskirgan, o’z foydalanish muddatini to’liq o’tagandan keyingina hisobdan chikarilishi lozim. Ayrim xollarda ro’zg’orbop asosiy vositalar - muzlatkichlar, video, teleapparaturalar, engil avtomashinalar foydalanish muddatidan oldin xisobdan chikarilib yuborilishi mumkin. Bunday operatsiyalarni auditor asosiy vositalarning xolatini va eskirishini aks ettiruvchi xujjatlar hamda ularning pasporti orkali tekshiradi. Audit jarayonida ijaraga berilgan asosiy vositalarning xolati va maqsadliligiga aloxida e’tibor berishi kerak asosiy vositalarni audit kilishda ularni buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilishini tekshirish muxim hisoblanadi. Auditor 0100 — «Asosiy vositalarni hisobga olib boruvchi schyotlar» (0310 — «Lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar») bilan bog’liq bo’lgan buxgalteriya xisobi yozuvlarini obdan tekshiradi. Asosiy vositalarning ko’payishi ularning turlari bo’yicha 0110 - «Er», 0120 Binolar, inshootlar va uzatuvchi uskunalar», 0130 - «Mashinalar va jihozlar» va boshka schyotlarning debet tomonida ask ettirilgan bo’ladi. Auditor ushbu schyotlardagi yozuvlarni 0810, 0310, 4710, 8511,8531, 6110 va boshqa schyotlarining kreditidagi yozuvlar bilan o’zaro solishtirish yo’li bilan tekshirib chiqadi. Asosiy vositalarning ko’payganligi to’g’risidagi ma’lumotlar dastlabki hujjatlarda (qabul qilish dalolatnomalari. schyot-fakturalar, nakladnoylar, vedomostlarda) o’z aksini topgan bo’ladi. Asosiy vositalarning kamayishi esa 0100 — «Asosiy vositalarni hisobga olib boruvchi schyotlar»ning kreditida ko’rsatilib ushbu ma’lumotlar 9210 — «Asosiy vostilarning sotilishi va turli chiqimi» hamda 4110, 9310, 0200, 8531, 5110, 5200 va boshqa schyotlardagi ma’lumotlar bilan o’zaro taqqoslash yo’li bilan audit qilinadi. Asosiy vositalarning eskirishi 0200 - «Asosiy vositalarning eskirishini xisobga olib boruvchi schyotlar» schyotidagi yozuvlar orqali tekshiriladi. Hozirgi paytda korxonalar asosiy vositalar amortizatsiyasining ajratmasi usulini o’zlari mustakil ravishda belgilaydilar va «Hisob siyosati»da aks ettiradilar. Amortizatsiya ajratmalari kuyidagi to’rt usulning birida aniqlangan bo’lishi mumkin:
- to’gri hisoblash usuli orqali;
- korrektsiya usuli orqali;
- tezlashtirilgan usulda;
- bajarilgan ish (ishlab chiqarilgan maqsulot) hajmiga nisbatan mutanosib ravishda.
Auditor ushbu usullarning nechog’lik asoslanganligi va eskirish summalarining buxgalteriya xisobi schyotlarida to’^g’ri ifodalanganligini tekshirib chikadi. Bunday tekshiruv 0200 — «Asosiy vositalar-ning eskirishini hisobga olib boruvchi schyotlar» schyotdagi yozuvlar xamda 2010, 2310, 2710, 2510, 2210, 9419, 9450, 0310, 8531 va boshka schyotlardagi yozuvlar orqali amalga oshiriladi. Korxonaning lizing shartnomalari bo’yicha uzoq muddatga ijaraga olgan asosiy vositalarining auditi buxgalteriya hisobining 6-sonli - «Lizing hisobi» milliy standarti talablari asosida amalga oshiriladi. Lizing shartnomalari bo’yicha olingan asosiy vositalar 0310 - «Lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar» schyotida xisobga olingan bo’ladi. Auditor ushbu schyotdagi qoldiqni va xaqiqiy mikdorini tekshiradi. Lizing bo’yicha olingan asosiy vositalarning xarakati 0310, 6810, 7630, 8511, 8513, 0110-0191, 0299, 0211-0290 va boshqa schyotlar orqali audit qilinadi. Bunday tekshiruvga asos bo’lib lizing shartnomalari, dalolatnomalar xisobanadi.
Audit jarayonida asosiy vositalar turlari va foydalanish (saklanish) joylari bo’yicha ham audit qilinadi. Buning uchun asosiy vositalarning analitik qisobi registrlari (kitoblar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar), «Moliyaviy xisobot» ma’lumotlaridan (3-shakl - «Asosiy vositalarning harakati to’grisida hisobot»dan) keng foydalaniladi.
Audit jarayonida aniklangan xato-kamchiliklar auditor tomonidan umumlashtirilib belgilangan tartibda rasmiylashtirilib boriladi. Auditorlik xisoboti va xulosasida tekshiruv natijalari o’z aksini topadi hamda buyurtmachiga taqdim etiladi.
Daromad va xarjatlarning bu tarkib turkumlanishi quyidagilarga imkon beradi: v Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqa xarajatlardan farqlash va korxona ishlab chiqarish faoliyati samaradorligiga baho berish. v Moliyaviy boshqaruv yuzasidan operatsion xarajatlarni boshqa xarajatlardan farqlash. v Korxona tomonidan olinadigan daromadlarni ularning yuzaga kelishi yoki shakllanishi bo‘yicha alohida tarkiblash (asosiy faoliyatdan, moliyaviy faoliyatdan hamda kutilmagan holatlardan). Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi yangi hisobot shakli ularning har bir shakllanish qatori bo‘yicha to‘liq axborotlarni olish imkonini beradi. Bu axborotlar ichki va tashqi axborot foydalanuvchilarining manfaatlar to‘qnashuvini keltirib chiqarmaydi. Agar shunday bo‘lganda moliyaviy hisobotni tuzish qoidasi buzilgan bo‘lar edi, chunki moliyaviy hisobotdagi ma’lumotlarda hech qachon bir turkum axborot foydalanuvchilar foydasiga boshqa turkum zarari hisobiga aks ettirishlar bo‘lmasligi talab etiladi. Ushbu qoida O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi» Qonunining 6-moddasida ko‘rsatilgan.
1. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushum qatori. Mahsulot sotishdan olingan sof tushum summasi mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan jami tushum summasidan sotishga soliqlar, to‘lovlar va ajratmalar summasini chegirish asosida aniqlanadi. 367 Sotishga soliqlar, to‘lovlar, ajratmalarga quyidagilar kiritiladi: - qo‘shilgan qiymat solig‘i; - aksiz solig‘i; - reklama solig‘i; - mahsulot hajmidan ijtimoiy sug‘urta bo‘limiga ajratma va h.k. Mahsulot (ish va xizmat)larni sotilgan qatorga kiritishning, odatda, ikkita sharti xarakterlanadi. Bular kassali va hisobga olish usullaridir.Kassali usulning mohiyati shundaki, bunda mahsulotlar ortib jo‘natilib hisob hujjatlari taqdim etilgan va ularning hisob raqamiga puli kelib tushgandan keyingina sotilgan hisoblash va tushum qatoriga qo‘shish, sotishga soliqlar summasini ham ularning amalga oshish davriga muvofiq hisoblashni xarakterlaydi. «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi» qonunning qabul qilinishiga qadar respublikamizda ushbu usul qo‘llanib kelindi. Mahsulot (ish va xizmat)larni sotilgan qatorga kiritishning yoki daromadlarni tan olishning hisobga olish usuli esa ularning ortib jo‘natilib, hisob hujjatlari taqdim etilgan vaqti bo‘yicha hisobga olish bilan xarakterlanadi. Bunda pul tushumlari yoki to‘lovlarning amalga oshish vaqtiga ahamiyat berilmaydi. Sotishga soliqlarning hisob-kitobi ham bevosita ularning tushum sifatida tan olish vaqti bo‘yicha hisobga olinadi.
2. Mahsulot sotishdan yalpi foyda. Mahsulot sotishdan olingan yalpi moliyaviy natija – foyda yoki zarar quyidagi bog‘lanishlar asosida, ya’ni mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan sof tushumdan shu mahsulot (ish va xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini chegirish asosida aniqlanadi. Korxona foydasining asosiy qismini bevosita mahsulot (ish va xizmat) lardan olingan foyda tashkil etadi.
3. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi (foyda yoki zarar). Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi quyidagi bog‘lanishlarda, ya’ni mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan foyda summasidan davr xarajatlari tarkibiga kiruvchi sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar va boshqa umumxo‘jalik xarajatlarini chegirish hamda asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan daromad va xarajatlarni tartibli farqlash asosida aniqlanadi.
4. Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar). Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zararlar qatoriga moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda quyidagi umumlashgan ko‘rsatkichlar kiritilgan. - sho‘ba va qo‘shma korxonalardan olingan dividendlar; - boshqa olingan dividendlar; - sho‘ba va qo‘shma korxonalarga berilgan va olingan qarzlar bo‘yicha foizlar; - boshqa to‘langan va olingan foizlar; - valuta kursining o‘zgarishidan farqlar; - moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar va xarajatlar. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasiga moliyaviy faoliyatdan olingan natijani qo‘shish asosida umumxo‘jalik faoliyatidan moliyaviy natija (foyda, zarar) aniqlanadi.
5. Umumxo‘jalik faoliyatidan moliyaviy natija. Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan moliyaviy natija soliq to‘loviga qadar foyda summasidan yoki hisob foydasi summasidan favqulodda foyda va zararlar summasiga farq qiladi. Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda summasi moliyaviy natijaning shakllanish qatori emas, balki uni jamlovchi qator sifatida tarkiblanadi.
6. Favqulodda foyda (zarar). Favqulodda foyda (zarar) – korxona tomonidan odatiy hol hisoblanmagan va uch yillik oraliqda bunday faoliyat bilan shug‘ullanmagan holatlardan oladigan daromad va yo‘qotishlar favqulodda foyda va zararlar qatoriga kiritiladi. Favqulodda foyda va zararlar moliyaviy natijalar shakllanishining uchinchi tarkibi sifatida qaraladi. Kutilmagan suv toshqini, yong‘inlar, tabiiy ofatlar ta’siridagi yo‘qotishlar ham ushbu qatorga kiritiladi. Ular bo‘yicha foyda va zararlarning boshqa shakllanish qatorlarida soliqqa tortish bo‘yicha hech qanday farqlanish yo‘q. Agar foyda olinadigan bo‘lsa, u bo‘yicha ham tegishli tartibda soliq to‘lanadi, zarar olinadigan bo‘lsa, umumxo‘jalik faoliyatidan olinadigan foyda summasi zarar summasiga kamaytiriladi. Lekin amaliy kuzatishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki ularning shakllanish ehtimoli nihoyatda qisqa yoki kam. Bo‘lgan taqdirda ham faqat zarar shaklida bo‘lishi mumkin.
7. Soliq to‘loviga qadar foyda (zarar). Soliq to‘loviga qadar foyda (zarar) summasi umumxo‘jalik faoliyatidan foyda (zarar) summasiga favqulodda foyda (zarar) summasini qo‘shish asosida aniqlanadi. Soliq 369 to‘loviga qadar foyda summasi axborot iste’molchilari e’tiboridagi va kuzatuvidagi qator hisoblanadi. U bevosita asosiy faoliyatning moliyaviy natijasidan, moliyaviy faoliyatning moliyaviy natijasidan hamda favqulodda foyda va zararlar jamlangan summasidan iborat bo‘ladi.
Sof foyda korxonaning erkin tasarruf shartidagi va foydalanishidagi foyda summasidir, lekin sof foyda summasi ham turli to‘lovlar va ajratmalar bazasi sifatida olinishi mumkin ekan. Masalan, korxona sof foydasidan olinadigan ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirishga ajratmalar, futbol federatsiyasiga ajratmalar va boshqa to‘lovlar va ajratmalarni shular qatoriga kiritish mumkin. Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi ko‘rsatkichida faqat sotilgan mahsulotniggina ishlab chiqarish tannarxi aks etadi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi esa uning uchun ketgan barcha ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini o‘zida ifodalaydi. Davr xarajatlari qatoriga sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar va operatsion xarajatlar kiradi. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar qatoriga foizlar bo‘yicha xarajatlar, bank xizmat haqi xarajatlari, valuta kursining tushib ketishidan yo‘qotishlar va boshqa sarflar kiradi. Favqulodda xarajatlar qatoriga kutilmagan holatlar ta’sirida yuzaga keladigan xarajatlar kiritiladi. Soliqqa tortiladigan foydani aniqlash uchun soliqqa tortilgungacha bo‘lgan foydaga: · Nizomda keltirilgan birinchi ilovaga asosan chegirilmaydigan xarajatlar yoki doimiy tafovutlar qo‘shiladi; · Nizomda keltirilgan ikkinchi ilovaga binoan vaqtlar bo‘yicha tafovutlar qo‘shiladi yoki ayirib tashlanadi; · qabul qilingan soliqlar bo‘yicha qonunlarga binoan korxonalarda soliqlar bo‘yicha tasdiqlangan imtiyozlar ayirib tashlanadi. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot yil bo‘yicha har bir chorakka jamlangan hisobda tuziladi. Uni topshirish organlariga soliq idoralari, bank tashkilotlari, yuqori tashkilotlar kiritiladi. O‘lchov qiymati ming so‘m hisobida hisobga olinadi, shuningdek, ushbu hisobot 370 shakliga spravka, ma’lumotnoma shaklida budjetga to‘lovlari hisobi ham kiritilgan. Unda korxona tomonidan respublika va mahalliy budjetga to‘laydigan soliqlar to‘lovi bo‘yicha hisobga olingan va to‘langanligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar ko‘rsatiladi. Foyda mulk shaklidan qat’iy nazar barcha korxonalar faoliyatini baholash ko‘rsatkichi va rag‘batlantirish manbayidir. Shu tufayli faoliyatni obyektiv baholash uchun foyda tarkibi, tuzilishi, uni tashkil etuvchi elementlarini dinamik tarzda chuqur o‘rganmoq lozim. Foyda nafaqat mahsulot birligi uchun qilingan xarajatlarni qisqartirish, balki mahsulot sotish hajmining belgilangan assortimentdaortishi, talab va ehtiyojni hisobga olgan holda yuqori rentabellikka ega mahsulot turlarini ko‘proq ishlab chiqarishga erishishga ham bog‘liq. Shu bois korxona faoliyatining barcha tomonlarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar bilan uzviy bog‘langan holda foyda kompleks tarzda tahlil etilishi maqsadga muvofiqdir. Foyda miqdorini tahlil etishda gorizontal va vertikal tahlil metodlari muhim o‘rin tutadi.